انتالوژی
Antalogiy
اؤزبیک ادبیّاتی
o'zbek adabiyoti
اینگ قدیم زمانلردن باشلب...
Eng qadimgi davrlardan boshlab...
شیر محمد مونس
ادامه مطلب...
انتالوژی
اینگ قدیمگی دورلردن باشلب
۱۸-۱۹
عصرلر اؤزبیک ادبیّاتی
محمّد شریف گلخنی
اصل اسمی محمّد شریف؛ گلخنی ایسه اونینگ ادبی تخلــّصی...
ادامه مطلب...
توردی فراغی
اصل اسمی توردی، اؤزبیکچه شعرلریده هم توردی؛ تاجیکچه شعرلریده ایسه فراغی تخلّصینی آلگن - شاعر. توردی بخاراده توغیلگن(؟)، 17- یوز أیللیکده (1699/1700) خوجندده دنیادن کؤز یومگن. او بخاررا مدرسه لریده تحصیل آلگن. فراغی اؤزبیکلرنینگ یوز اوروغیگه منسوب و کؤزگه کؤرینگن سیاسی ارباب بؤلگن. شاعر توردی حقیده کؤپ معلومات سقله نیب قالمه گن. توردی عبدالعزیزخان سراییده عملدار بؤلیب إیشله گن. سبحان قلخان تختگه اؤتیرگچ، سرایدن چیتله تیله دی. اشترخانیلرگه قرشی خلق کؤترگن عصیانگه فعاللیک کؤرسه ته دی. توردی شوندن سؤنگ جیزخ و خجندگه باریب، محتاجلیک و اوزلوکسیز توشوکونلیکده عمر کیچیره دی.
شاعر توردی سرایده لیگده سپاهیگرلیک/حربیلیک إیشلری بیلن شغلله نه دی. اؤزینینگ«در مزمت سپاهیگری»( حربیلیکنی یامانلش) شعریده خان و امیرلر بیلن بیرمونچه قره مه - قرشیلیککه دوچ کیله دی. ادیب اؤز زمانه سیده گی واقعه-حادثه لرگه نسبتن سیزگیر بؤلیب، اجتماعی عللتلرنی ایاوسز اؤی سیتیب(نقد)کیلگن. شعرلریده هجو و تنقید وآگاهلیککه چقریق اوف اوریب توره دی.
توردیدن بیزگه میراث بؤلیب قالگن شعرلری اونچه لیک کؤپ ایمس. سؤزلریدن معلوم بؤلیشیچه قلمی پیشق، فکرلری ایسه تیرن، سؤز تنلش مهارتی هم یوکسک بؤلگن. ائنیقسه اونینگ سبحانقلی خاننی قاره لاوچی شعرلری جوده اؤتکیر. شوندن کیلیب چیقیب ائتیش ممکن که، فراغی شعرینینگ بیر قسمی بیزگچه سقله نیب قالمه گن.
توردی شعریتی نینگ بیر بؤلگی عشق و سیوگی حقیده. اونینگ:
تورکانه خرام ائله دی اول شوخ دلارا،
دل ملکینی بیر گوشه چشم ائله دی یغما.
مطلعی بیلن باشله نیوچی غزلی لیریک و اؤیناقی آهنگده یازیلگن. عمومن آلگنده توردینینگ شعرلری، اجتماعی سیاسی و فلسفی روح بیلن سوغاریلگن. او 17-عصر ده گی اؤزبیکلر ارا باش-باشداقلیکلردن ایزیلیب، کوینیب،خلقنی بیرلیککه دعوت قیلوچی منه بونده تاثیرچن شعرلر یازیب کیتگن:
تار کؤنگوللیک بیکلر منمن دیمنگ، کینگلیک قیلینگ،
تؤقسان إیککی بؤلک اؤزبیک یورتیدیدور، تینگلیک قیلینگ.
توردی فراغی نینگ کم حجملی و إخچم شعریده اؤی سیتیش(تنقید) روحی بلندلیک قیله دی. اونینگ ایجادیده مخمور، گلخنیلر قطاری شعریت نینگ تنقیدی روحی اوستونلیک قیله دی.
قطره ام ناچیز، امّا ذات قلزم توردی من،
کیلتوران امواجیغه بحر تلاطم توردی من.
قیرق، یوز، مینگ اقرابالر ایتدیلر میندین نفور،
نی بلا بخت قرا و طالعی شوم توردی من.
رشته دیک مینگ بار روزی چشم سوزندین اؤتر،
با وجودی اعتبار چشم مردم توردی من.
/* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:"Table Normal"; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin;}
انتالوژی
اینگ قدیم زمانلردن باشلب
اؤن سککیزینچی عصر اؤزبیک ادبیّاتی
محمّد نیاز نشاطی
اصلی بخارالیک بؤلگن أیریک اؤزبیک شاعری نشاطی 1701- أیلی خوارزمده توغیلگن. خیوه مدرسه لریده تعلیم آلگن. اؤشه أیللری خیوه خانلیگیده إیچکی وضعیت آغیرلشگنی سببلی بخاراگه باریب قونیم تاپه دیدی. سفر سببی و مشقتلری باره سیده شونده ی یازه دی:
ادامه مطلب...
انتالوژی
اینگ قدیم زمانلردن باشلب...
اؤن یتتــیـنچی عصر اؤزبیک ادبیاتی
بابا رحیم مشرب...
ادامه مطلب...
انتالوژی
۱۷-۱۶عصر اؤزبیک ادبیاتی
صوفی الله یار
(1644-1724)
حیاتی و ایجادی
متصوف شاعر؛اؤزبیک ادبیّاتی نینگ أیریک نماینده لریدن بیری.صوفی الله یار حاضرگی اؤزبیکستانگه قره شلی کتته قؤرغان بیکلیگی(سمرقند)مینار قیشلاغیده دنیاگه کیلگن.کیچیکلیگیده تحصیل قیلگینی بخاراگه بارگن.ادیب شیخلر مکتبی وبخاراده گی جویبار شیخلری مکتبیده تعلیم آله دی.اؤز دورینینگ برچه اساسی و کیره کلی علملرینی اؤزلشتیریب وایه گه یته دی؛عرب و فارس تیللرینی پخته ایگلله یدی.25 یاشیده عبدالعزیزخان تامانیدن باجخانه محکمه سیده باجگیر تؤره ایتیب تعینلنه دی.کؤنگیلچن و درویش صفت بؤلگی اوچون شاعر کؤپ اؤتمی اؤز لوازیمدن وازکیچیب،مشهور شیخ نوروزگه شاگرد توشه دی.طریقت طلبلرینی بجریب،شیخلیک مرتبه سیگه کؤتریله دی.صوفی الله یارتورکی و فارسی تیللرده شعریازیب دانگ تره تگن.شاعر ایجادینینگ اساسی یؤنه لیشی اسلام دینی و شعریت قانون-قاعده لرینی خلق آره سیده یائیشگه قره تیلگن.او اؤز شعرلریده قیامتدن قؤرقیش،عذاب-عقوبت،آچلیک،کلفت و مصیبتلرگه برداشلی بؤلیش؛تقوا،ریاضت، ترک دنیا چیلیککه بیریلیش؛خان و سلطانلرنی خدانینگ یرده گی سایه سی دیب بیلیش؛دین پیشوالریگه اطاعت قیلیش دیک غایه لر آدملرگه ترغیب و تشویق قیلگن.
میـــراثـی
صوفی الله یاردن دینی،اخلاقی واجتماعی روحده یازیلگن قوئیده گی اثرلر بیزگچه یتیب کیلگن :
1.مسلک المتقین("تقوادارلر مسلگی")
اثر12مینگ بیتدن عبارت بؤلیب،کتته-کیچیک 135 بابنی اؤز إیچیگه آله دی.کتاب نقشبندیه طریقتی نینگ مجددّیه قؤلی(ترماغی)نینگ اساسی نظری منبعی سنه له دی. بو اثراصلیده فارس تیلیده یازیگن؛آدملر آره سیده کینگ شهرت قازانگندن سؤنگ، دوستلرینینگ التماسیگه کؤره،صوفی الله یار اونی روان اؤزبیک تیلیگه اؤزگیره دی و «ثبات العاجزین»(«عاجزلر ثباتی»)دیب نامله یدی.فلسفی،تصوفی اخلاقی،تربیه وی روحده یره تیلگن«مسلک المتقین»دینی مدرسه لرده درسلیک،قؤللنمه صفتیده استفاده قیلیب کیلینگن.پند و اؤگیتلرگه یوغورریلگن ادیب نینگ بو اثری تورکی تصوفنی احمد یسویدن کیئین یؤقاری درجه ده رواجله نیشگه کتته اولش قؤشگن،دیب اعتراف قیلیش ممکن.«مسلک المتقین» روسیه،اؤرته آسیا،یقین شرق،کیچیک آسیا و بالقان بؤیی تورکی اولکه لرده کینگ ترقه دی همده کؤگپ نسخه لرده باسیب چیقریله دی.شاعرنینگ بو کتابی کؤپلب تیللرگه ترجمه قیلینیب،اونگه شرحلر بیتیله دی؛لغتلر یازیله دی.ادیب نینگ شعرلری بیاض و تذکره لر یازیب قالدیریلگن.اوشبو یرتمه بیر قطار چیل ایللیک تورکیشناسلر تامانیدن اؤرگنیلگن.
صوفی الله یار نینگ مزاری سورخان دریا(اؤزبیکستان)ولایتی نینگ ده نو تومنی یقینیده گی قیشلاق لردن بیری ده جاتاپگن.
2.اؤزبیک تیلیده یازیلگن«مرادالعارفین»(«عارفلر مرادی»)- دینی روحده یازیلگن مثنوی؛
3.مخزاالمتعین(«پاطاعتکارلر بائیلگی»- اؤزبیک تیلیده گی دینی روحده گی مثنوی؛
4.فوزانجات(«نجات طنطنه سی»)-اؤزبیکچه دینی روحده یازیلگن مثنوی؛
5.میوه لر مناظره سی؛
شاعرنینگ اؤزبیک و فارس تیلیده یازیلگن تؤپلم شعری هم موجوددیر.
صوفی الله یار شعرلریدن نمونه:
دل-غمین،خاطر- حزین،طالع- قرا،پیشانه شور،
قؤل- قوروق،مطلب-اوزاق،دشمن- یقین،جانه- دور.
یار-طالب،عشقی-غالب،حسَب- مانع،صبر- آز،
دهر- پرکلفت،جفا- کؤپ،لطف-کم،رحمت-وافر.
ذاد- اقل،سین سیز- کسل،حجم هوا،طول عمل،
یوز- تعلق،مینگ -علل،غم - بی نهایت،غصه زور.
إیچ - توگون،حالت - زبون،حاصل- هوس،سودا- جَبون،
یؤل- اوزون،اعدا - فزون،یتمک - گمان،کیتمک – ضرور.
عمر- گـُـست و پیشه – سست،خوف - حاتم،غم – نخست،
یل-کوچوک،یوک- نادرست،وادی- خطر،ازمن فطور.
فعل - چپ،غفلت -عجب،غصّه -معیشت،غم - طرب،
تیل سوچوک،سر- منقلب،ظاهر - ورع،باطن فجور.
چشم - تر،رخساره- زر،خون جگر - آه شرر،
کاش،بول غم بیرله،الله یار مضطر بؤلسه کار.
***
جان اگر هم صحبت تندور،جهانده غم یمه،
بو عزیز مهمان بارینده غصّه ی عالم یمه.
بیر قریشلیک یؤلگه کیرسنگ،قؤیمه بی یؤلداش قدم،
بیر مویز آللینده حاضر بؤلسه،بی همدم یمه.
إیککی کونلیک لذت دنیای بی پایان اوچون،
فکر یتیب غم طعمه سینی،ای بنی آدم دیمه.
تنگدست اؤلدوم دیب،الله یار کؤپ فکر ایتمه گیل،
یوز ندامت بیرله عالمدین کیترسن،غم یمه.
***
تیشتی کؤکسوم،یزدی بغریم داغ هجرانیم منی،
بو عالمده مونچه غمده چیقمه غان جانیم منی.
دلده صبریم،شرحیم،باشده هوشیم قالمه دی،
کؤزده یاشیم،رنگده قانیم،تنده درمانیم منی.
دردگه تالسم،غمده سؤلسم،تیلبه بؤلسم عشقیده،
حسرتیده مونداغ اؤلسم،یؤقدور ارمانیم منی.
حالتیم بد،حسرتیم بیحد،فغانیم بی عدد،
قیل مدد مندیک أیقیلغان قولغه سلطانیم منی.
غصّه ی دل،قصّه ی مشکلغه قالدیم آی یو أیل،
آب گل إیچره خجل قالغان تن و جانیم منی.
ائتور الله یار أیغلب زار حیف لیل و نهار،
تیری عشقی یار تؤکسه کاشکی قانیم منی.
تؤرتلیک
آدمی نینگ قدر یؤق بیر یرگه یورگنده آمان،
قدر اؤتر امّا جدالیغ بؤلسه سندین بی گمان.
گرچه الله یار اؤترچیدور،ایرور اول هم یمان،
آنینگ هم قدر اؤتر بیر نیچه غه اؤلغن زمان.
اینگ قدیمگی دورلردن باشلب...
۱۷-ینچی عصر اؤزبیک ادبیّاتی
انتالوژی
ابوالغازی بهادرخان
(1603-1663)
اؤن یتینچی عصر اؤزبیک ادبیّاتی لیریک میراث قطاریده علمی،تاریخی اثرلر بیلن هم بائیب باردی."شجرۀ تورک" و "شجرۀ تراکمه" انه شوندۀ نایاب منبعلردن حسابلنه دی.اثر تاریخی،ایتنوگرافیک معلوماتلرنی اؤزیده أیققنی بیلن بیرگه اؤشه دور اؤزبیک تیلی اوچون هم غایت اهمیتلیدیر.خوش اؤزبیک ادبیّاتی نینگ بو باسقیچی اوچون مهم رول اؤینگن شخص ابوالغازی بهادرخان کیم بؤلگن؟
بهادرخان تورکی خلقلرنینگ شجره یره توچیسی،ادیب،تاریخچی،طبیب و دولت اربابی ایدی.شایبانیلر سلاله سیدن بؤلگن ابوالغازی حاضرگی اؤزبیکستانگه قره شلی خیوه شهریده دنیاگه کیلگن.نفیس صنعت بیلن آشنا،عرب محمّدخان نینگ یتتی ارغلیدن بیری.سمرقند،بخارا و تورکستانده بؤله دی.ایران نینگ اصفهان شهریده ارن أیل حیات کیچیره دی.ابوالغازی فارس،عرب و موغول تیللرینی یخشی بیلگن.اکه سی اسفندیارخان خیوه تختینی یگلله گچ،بهادرخاننی اؤز اؤرنیگه حاکم قیلیب تعینله یدی.اکه- اوکه آره سیده نزاع اؤرتگه چیققندن کیئین ابوالغازی بهادرخان اسفندیارخاندن یوز اؤگیریب،تاشکینت حاکمی تورسون خان بیلن بیرگه بؤله دی.جنگ-جدللردن سؤنگ ینه خیوه گه قئتیب کیلیب،ینه خانلیک تختینی ایگلله یدی.مرکزی حاکمیتینی مستحکملش اوچون کوره شلر آلیب باره دی.تخمین أیگیرمه أیل خیوه نی اداره قیلگن بهادرخان حاکمیتنی اؤغلی انوشه خانگه تاپشیره دی.
ابوالغازی بهادرخان کؤپراق تاریخچی عالم صفتیده علم و مدنیت تاریخیده اعتبارگه لایق اؤرین توته دی. اونینگ تاریخگه عاید«شجرۀ تراکمه»و«شجرۀ ترک»اثرلری بیزگچه یتیب کیلگن.هر إیککله اثر اؤزبیکستان و اؤرته آسیا تاریخیگه عاید جوده قیمتلی معلو ماتلرنی جمعله گنی بیلن ینه ده اهمیت تاپه دی.بهادرخان طبابت ساحه سیگه عاید«منافع الانسان»اثرینی هم یازه دی.
«شجرۀ ترک»
«شجرۀ ترک و موغول»نامی بیلن هم مشهوربؤلگن بو اثر ایسکی اؤزبیک تیلیده یازیلگن بؤلیب،(13-17)یوز أیللیکلر آره سیده گی(اؤرته آسیا خانلیکلری)تورک-موغول ائنیقسه،موللف اؤزی یشب،حکمرانلیک قیلگن دور-خیوه حیاتیگه عاید معلوماتلرنی اؤز إیچیگه آله دی.اثر ۱۶۶۱ -أیلی یازیلگن.بهادر خان نینگ اؤلومی طفیلی«شجرۀ ترک»توگللنمی قاله دی.اؤغلی انوشه خان تاپشیریغی بیلن اورگنجلیک تاریخچی محمود ابن ملا محمّد زمان اورگنجی چله قالگن اثرگه ائریم معلوماتلرنی کیریتیب تؤلدیره دی.بهادرخان اثرنینگ یازیلیش سببی حقیده شوندۀ یازه دی: «امّا بیزنینگ آته- اقه لریمیزنینگ بی پروالیقی و خوارزم خلقی نینگ بی وقوفلیقی،بو إیککی سببدن بیزنینگ جماعتیمیزنینگ عبدالله خان(عبدالله خان2)نینگ آته لری بیرلن بیزنینگ آته لریمیزنینگ ائریلگن یریدن تا بیزگچه تاریخلرینی بیتمی ایردیلر. بو تاریخنی بیر کیشیگه تکلیف قیله لی تیب فکر قیلدوک،هیچ مناسب کیشی تاپمه دوک،ضرور بؤلدی(و)اول سببدین اؤزیمیز ائتدوک».اثر بیر مقدمه و تؤققیز بابدن تشکیل تاپگندیر.
«شجرۀ ترک»اثریده کؤپلب ایتوگرافیک(تورکی خلقلرنینگ کیلیب چیقیشی)قیدلر همده خوارزمنینگ اجتماعی و اقتصادی حیاتیگه عاید معلوماتلرجا تاپگن.اثرنینگ یتتیته قولیازمه نسخه سی بیزگچه سقله نیب قالگن.کتاب تیکس اسلوب و عامه توشنه یاتگن تیلیده یازیلگنی بیلن هم اجره لیب توره دی.حادثه لر بیانی أیخچم،افاده لی،روان،إیزچیل؛لطیفه و روایتلربیلن یوغیریلگن...
منبع گرمه تیک قورلیشی،لغت ترکیبی نقطۀ نظریدن هم سؤزله شو تیلیگه انچه یقین توره دی.موللف تاریخنی یازیشدن اوّل،اؤزیدن آلدینگی مهم تاریخی اثرلر:«جوامع التواریخ»، «تاریخ جوینی»،«ظفرنامه» وباشقه لرنی سینچیکلب اؤرگنگن،کیره ک پئتلرده اولردن هم فایده لنگن.اوشبو اثر فرانسوس،آلمان و روس تیللرده ترجمه قیلیگن.
«شجرۀ تراکمه»
تورکمنلر شجره سی دیب نامله نوچی بو اثر هم(1661م)أیلی ابوالغازی بهارخان قلمی بیلن ایسکی اؤزبیک تیلیده یازیلگن.کتابده دینی-افسانوی طرزده یتیب کیلگن آدم آته یره لیشیدن تارتیب،حقیقتگه اساسلنگن اؤغوز- تورکمنلر باره سیده گی معلوماتلرگچه بیان قیلینه دی.اثر تورکمن خلقی نینگ کیلیب چیقیشی بابیده اطرافلیچه معلومات بیریله دی.منبعده برچه تورکی خلقلرنینگ افسانوی حکمداری اؤغوزخان و اونینگ اولادلری تاریخی،شونینگدیک تورکمن اورورغلری: سالور،تکه،بایندور،تیوه گی،یاوموت،خضر ایلی،علی(الی) ایلی،سریق،ایرسر،یازیر و باشقه لر باره سیده قیمتلی معلوماتلر بیریلگن.اثر نینگ تنقیدی متنی اتاقلی تورکالوگ کونونوف تامانیدن روس تیلگه اؤگیریلگدیر.ابوالغازی بهادرخاندن همّه سی بؤلیب ۶ته شعر (۸۰ مصرع)بیزگچه سقله نیب قالگن.
انتالوژی
اؤن آلتینچی عصر اؤزبیک ادبیّاتی
پاشـــّا خواجه
نسبنامه سی
16-عصر اؤزبیک ممتاز ادبیّاتی نینگ تنیقلی نماینده لریده بیری.ذواللسانین(إیککی تیللی)شاعر،دولت اربابی و أیریک دین عالمی.پاشـــّا خواجه اونینگ اسمی،آته سی نینگ نامی عبدالوهاب خواجه،خواجه ایسه، اونینگ ادبی تخلــّّصی.خواجه 1480-أیلی بخارگه قره شلی نسا شهریده دنیاگه کیلگن.آته سی سلیمان خواجه اؤغلی عبدالوهاب خواجه- ده، اؤز دوری نینگ کؤزگه کؤرینگن شاعر و متصوف مشایخلردن بؤلگن.مشهور«مذکّر الاحباب»(«دوستلر یادنامه سی»)تذکره سی نینگ موللفی خواجه حسن نثاری پاشـــّا خواجه نینگ اؤغلی حسابلنه دی.
ادامه مطلب...
انتالوژی
عبیدالله خان عبیدی
اؤن آلتینچی عصر اؤزبیک ادبیّاتی
نسبنامه سی
عبیدالله سلطان،عبیدی(تؤلیق اسمی:
ادامه مطلب...
انتالوژی
۱۵-۱۶عصر اؤزبیک ادبیّاتی
محمّدصالح
نسبنامه سی
محمّدصالح- اؤزبیک ممتاز ادبیّاتیده اؤزیدن اؤچمس إیزقالدیرگن استعدادلی شاعر.او 1455- میلادی أیلی خوارزم حاکمی نورسید بیک عایله سیده توغیلدی.شاعرنینگ آته سی اولوغبیک،جؤگی میرزا،سلطان ابوسعید سرایلریده، باباسی ایسه شاه ملک اولوغبیک سراییده آبرولی کیشلردن بؤلگن.
ادامه مطلب...
انتالــــوژی
اؤن بیشینچی عصر اؤزبیک ادبیّاتی
ظهیرالدین محمّد بابر
بابر اؤزبیک ممتاز ادبیّاتی نینگ إیریک نماینده لریدن بیری: بویوک متفکّر شاعر؛
ادبیّاتشناس؛تاریخچی؛ دولت اربابی،بابریلر ایمپریه سی نینگ اساسچیسی وتیموری شهزاده.
بابرنینگ نســـبنامه سی
بابر1483- میلادی أیلی،14- فیبروریده حاضرگی اؤزبیگستانگه قره شلی اندیجان شهریده دنیاگه کیلدی.آته سی عمرشیخ میرزا(ابوسعید کؤره گان- میرزا محمّد- میرانشاه- امیر تیمور)؛آنه سی تاشکینت حاکمی یونس خان(شیرعلی اؤغلان- خضر خواجه- توغلیق تیمورخان-یـیسون بوقا- دوا- بوراق خان- یـیسون دوا- موتوگان- چغتای- چنگیزخان) نینگ قیزی قوتلوغ نگار خانیم ایدی.کیزی کیلگنده شونی هم ائتیب اؤتیش کیره ککی،اؤزبیک خلقی نینگ دشمنلری اولوغ مدنیت،پارلاق بیردورگه سایه سالیش نیتیده شأنلی تاریخیمیزنی بوزیب،بؤیب کؤرستیشگه اورینیب کیلماقده لر.
ادامه مطلب...
اؤن بیشینچی عصر اؤزبیک ادبیّاتی
انتالوژی
حسین بایقرا
حسینی تخلــّصی بیلن گؤزه ل شعرلریازگن میرزا منصوراؤغلی حسین بایقرا 1438- میلادی أیلی هراتنینگ شمالی شرقیده جایله شگن دولتخانه محلــّه سیده توغیلدی. او15 عصر اؤزبیک ممتاز ادبیّاتی نینگ تنیقلی نماینده لریدندیر.هم آته هم آنه تاماندن تیموری حسابلنگنی اوچون ظهیرالدّین محمّد بابر اونی«کریم الطرفین»(إیککی تامانلمه اولوغ)(آته تاماندن عمرشیخ ایوره سی،آنه سی بؤلسه، فیروزه بیگیم میرانشاه نینگ نبیره سی)،دیب تیلگه آله دی. حسین بایقرا بیر مدت میرزا اولوغبیک قره ماغیده تربیت تاپه دی. 14 یاشیده ابوالقاسم بابر سرائیگه خذمتیگه کیرگن و سلطان ابوسعیدگه قرشی اوروشلرده قتنه شگن.ابوالقاسم بابرو ابوسعید اورته سیده تینچیلیک بیتیمی توزیلگندن کیئین حسین بایقرا آنه سی نینگ مصلحتی بیلن سلطان ابو سعید سرائیده قاله دی. بیرآز اؤتیب شو یرده قماققه آلینه دی.آنه سی فیروزه بیگیم اؤغلینی قماقدن قوتقزیب هراتگه اؤزی بیلن آلیب کیله دی. ابواقاسم بابر وفاتیدن سؤنگ مرو حکمداری سلطان سنجر سرائیگه خذمتگه کیرگن و اونینگ قیزی بیکه سلطان بیگیمگه اؤیلنگن.
ادامه مطلب...
اؤن بیشینچی عصر اؤزبیک ادبیّاتی
انتالوژی
علیــشیر نـــوایـی
(1441-1501)
نوایی نینگ نسبنامه سی
اصل اسمی علیشیر،میرنظام الدّین(کیئینچه لیک،سیاست ودانلیک فضیلتلریگه آراسته ایکنی اوچون)اونگه بیریلگن لقب؛نوایی- اؤزبیک تیلیده گی شعرلریگه قؤیلکن اونینگ ادبی تخلــّصی.اصل اسمی علیشیر،میرنظام الدّین(کیئینچه لیک،سیاست ودانلیک فضیلتلریگه آراسته ایکنی اوچون)اونگه بیریلگن لقب؛نوایی- اؤزبیک تیلیده گی شعرلریگه قؤیلکن اونینگ ادبی تخلــّصی. فارسی شعرلریده فانی تخلــّصینی اؤزیگه تنله گن.آته سی نینگ اسمی غیاث الدّین بهادریاکی کیچکینه بهادر.نوایی هراتده توغیلیب،حیاتی نینگ اساسی قسمینی شو یرده یشب اؤتکره دی. بویوک اؤزبیک شاعری،متفکّرودولت اربابی؛بشریت تمدّنی تاریخیده اؤزیدن اؤچمس إیزقالدیرگن اینگ یارقین سیما.فنده علیشیر نوایی نینگ نسبنامه سی اوزیل- کیسل اؤرگنیلمه گن.تاریخی فکتلر گه قره گنده،علیشیرنوایی نینگ آته تاماندن باباسی صاحبقرآن امیر تیمورنینگ اؤغلی عمرشیخ بیلن کؤکلداش(ایمکداش)بؤلیب،کیئینچه لیک عمر شیخ و شاهرخ نینگ سراییده خذمت قیلگن. بیواسطه علیشیر نوایی نینگ آته سی غیاث الدین بهادر(اولوس بخشی)بایسُنغر اؤغلی ابوالقاسم بابر یقینلریدن و اینگ إیشانچلی عملدارلریدن بؤلگن.غیاث الدین بهادر مملکتنی اداره ایتیشده ابوالقاسم بابرگه کؤمکچی بؤلگن.آنه تاماندن ایسه،علیشیرنوایی کابل امیر زاده لریدن ابو سعید چینگی نینگ قیزی حسابلنه دی. آنه سی نینگ اسمی معلوم ایمس.علیشیر نوایی نینگ اؤزی هم بو حقده هیچ قنده ی معلومات بیرمه یدی. شاعر نینگ منه بو بیرگینه بیتده،هم آته تاماندن همده آنه تاماندن امیرتیموراولادلریگه یقین بؤلگنی معلوم بؤله دی.
آتـــم بوآســـتان نینگ خــاک بــیزی،
آنـــم هم بو ســـرا بوســتان کنــیزی.
منگه،گر خود بؤلـَی،بلبل و گر زاغ،
کیم اوشبو درگه اؤلغـی گلشن وباغ
«بدایع البدایة»،17- بیت
کیزی بیلن شونی ائتماقچیمیزکی،باشقه بویوک دهّالر سینگری نوایی ،اوّلا، بشریتگه تعلقلیدیر.قاله ویرسه،بوتون تورکی خلقلرنینگ فخر-افتخاری سنه له دی.شاعرنینگ حیاتی و ایجادی اؤرگنیله یاتگنده،طبیعی روشده اونینگ قیسی مللت و تیلگه منسوبلیگی هم اؤرته گه چیقه دی.خالصانه بها بیره یاتگنده،البتته،بیرینچی گــَلده اولوغ شاعراثرلری نینگ تیلی سینچیکلب اؤرگنیله دی.درواقع اؤزبیکستانده نوایی اثرلری نینگ تیلی«تاریخی گراماتیکه فنیده»یترلی درجه ده علمی تدقیق قیلینگن.تیلشناسلیک نینگ فونیتیکه،صرف ونحو بابلریده آبدان تحلیل وتجزیه قیلینه دی.کمینه نینگ کوزه تیشلریچه،نوایی اثرلری تیلیده اؤغوز تیللری ترماغیگه کیروچی(تورک،آذربایجان،تورکمن)تیلریدن کیلتیریلگن فونیتیک ایلیمینتلراحتمال 1%نی تشکیل بیره ر.شونینگدیک،نوایی اثرلریده قیپچاق تیپ لهجه لردن تشکیل تاپگن(قازاق،قیرغیز،قاره قلپاق)تیللریده فونیتیک عنصرلر دیرلی اشتراک ایتمه یدی. بنابرین نوایی اثرلری تیلی 100% اؤزبیک تیلیده یازیلگن دیب ائتیشگه بیزده تؤله علمی اساسلر بار.اگر ضرورت توغیلسه بو حقده علیحده تحقیقی مقاله یازیش نیتیمیزهم یؤق ایمس.
علیشیرنینگ باله لیگی
نوایی نینگ باله لیگی شاهرخ(نوایی آلتی یاشده ایدی)حکمرانلیگی نینگ سؤنگگی أیللریگه تؤغری کیله دی.اؤقیش ویازیشنی آته سی کیچکینه بهادربخشیـــدن اؤرگنه دی.عین پئیتده، قدرلی دوستی حسین بایقرا بیلن بیرگه مکتبگه قتنه شه دی. بوحقده بابر شنونده ی یازه دی «علیشیر وحسین بایقرا کیچیکلیکده هم مکتب ایکندور». «بابرنامه»،233-یبت.
علیشیر باله تؤرت یاشیده تؤله خط- سواد چیقریب،موسیقه وادبگه عشقی توشیب،شعرلرنی یاد آلیشگه باشله یدی.او تیموری زاده لر،خصوصن،حسین بایقر بیلن بیرگه تربیه لندی.شاهرخ میرزا (1447) وفات ایتگچ،تیموری زاده لر اؤرته سیده تاج-تخت اوچون کوره ش،جنگ وجدللر اوج آله دی. إیککی أیل ماجرالر إیچیده یشه ششگه مجبور بؤلگن نوایی سکــّیز یاشیده کؤپلر قطاری عایله سی بیلن تینچلیک إیزلب وطن گدالیکـّه یوز توته دی.
عراق اولکه سیگه روانه بؤله دی. یؤلده علیشیر نینگ آته سی تفت شهریده بویوک تاریخچی عالم،«ظفرنامه»اثری نینگ یازووچیسی شرف الدّین علی یزدی بیلن اوچره شه دی.علی یزدی باله علیشیر نینگ کؤزلریده کتته معنا ودانالیک علامتلرینی سیزیب،باله گه ایزگو تیلکلر بیلدیره دی.غیاث الدّین کیچکینه عایله سی (1449)عراققه کؤچیب کیته دی و اؤشه یرده قؤنیم تاپه دی. إیککی أیل عراقده یشب،ینه(1451)هراتگه قه ئتیب کؤچیب کیله دی.ابو القاسم بابر تختگه اؤتیرگندن(1447-1557) کیئین علیشر نینگ آته سی سبزوار حاکمی ایتیب تعیلندی.اوهراتده قالیب اؤقیشینی دوام ایتتیردی.نوایی ده باله لیگیده- یاق،شعریتگه اخلاصی کوچه یه باردی.او فرید الدّین عطاّر نیشاپوری نینگ «منطق الطیر»اثرینی قؤلدن توشیر می اؤقیدی. آلتی-یتتی یاشلریده، بوچقورعرفانی،تصوّفی اثرنی اؤزی بیلن مکتبگه آلیب باره دی.اؤقوتوچیسی «منطق الطیر»نی اؤقیمسلیکـّه بویوره دی و قؤلیدن آلیب قؤیه دی.شونگه قره می، بو اثرنی علیشیر یشیرینچه اؤقیب یوره دی. 60 یاشیگه یته ی دیگنده«لسان الطیر» نی یازسیشگه کیریشه دی و شومناسبت بیلن بو واقعه نی ایسلب قوئیده گیچه یازه دی :
یادیمه مونداغ کیلـــور بو مـــاجـرا، کیم طــفــولیت چاغی مکتـب ارا.
منگه اول حالتده طـبع بو الهـــوس، «منطق الطیر»ائلب ایردی ملتمس.
اؤیله کیم،ایلدین اوزیـــــلدی الـُفـتیم، اول کتاب ایردی انیس خــلوتیم.
آنگله غچ اطفـال ائلـــب،شـورو شن، استماع ایتتی بو سؤزنی والـــدین.
منع کللی قیلــــدیـــلر اول حـــالدیــن، «منطق الطیر»اوزره قیل و قالدین.
لیک چون یادیمده ایـردی اول کـــلام، یاشورون تکرار ایتور ایردیم مـدام.
مکمّل اثرلر تؤپلمی،12-جلد،293-295- بیتلر .
علیشیر اؤقیشلریدن تشقری خصوصی مطالعه قیلیشگه بیریله دی.سعدی نینگ «گلستان» و«بوستان»اثرلرینی اؤقیش اونینگ سیوملی مشغولاتی بؤلیب قاله دی.علیشیر 10-12 یاشلریده شعر یازیشنی مشق قیله باشله یدی.تورکی وفارسی شعریت کلاسیکلریدن 50000(100000مصرع)بیتنی یادآله دی. باله لیگیده علیشیرنینگ اؤتکیر زهنی،یوکسک استعدای نمایان بؤله باره دی.شاعر اؤز اثرلریدن بیریده منه معلوماتلرنی کیلتیره دی: «همانا اوچ یاش بیله تؤرت یاش نینگ آره سیده ایردیم،عزیزلر اؤقیماق تکلیفی قیلیب، بعضی حیرت اظهار قیلور ایردی».مکمّل اثرلر تؤپلمی،13-11- بیت.
نوایی نینگ شرق ادبیّاتیگه قیزیقیشگه عایله وی محیط کتته تاثر کؤرسه ته دی. چونکی،نوایی نینگ تاغه لری میر سید کابلی و محمّد علی غریبیلر إیککی تیلده شعر یازیشیب،بدیعی صنعت وادبی فنللردن باخبر ایدیلر.ادبی دوره لرده تیز- تیز أیغیلیشیب علمی،ادبی صحبتلر اؤتکزیلیب، مشاعره لرهم یؤلگه قؤیله ردی. کؤپ اؤتمی نوایی یازگن شعرلر آدملر آره سیده تیللردن- تیللرگه داستان بؤلیب یوردی.
علیشرنوایی نینگ یوکسک قابلیتینی اؤز دوری نینگ یتوک شاعرلریدن بیری مولانا لطفی په ئیقب یؤقاری بهاله یدی. لطفی نوایی نینگ:
عارضین یاپقاچ کؤزیمدین ساچیلورهرلـحظه یـاش،
بؤیله کیم پیدا بؤلوریولدوز،نهـان بؤلـغاچ قــویاش.
مطلعلی غزلینی تینگلب:« والـله میسّر بؤلسه ایدی،اؤزیم نینگ اؤن-اؤن إیککی مینگ فارسی و تورکی بیتیمنی شو غزلگه المشتیره ردیم...»-دیگن.
اؤسمیرعلـیـشـیــر
15یاشلریده علیشیر نوایی مشهور شاعر بؤلیب کؤزگه کؤرینه باشله یدی.13-14 یاشلریده علیشیر نینگ آته سی وفات قیله دی.اونینگ تربیه سی بیلن بیواسطه پادشاه ابوالقاسم بابر شغللنه دی.1456-إینچی أیلی خراسان پایتختی هراتدن مشهدگه کؤچیریلگنی سببلی،بابر
شاه علیشیرنی هم حسین بایقرانی هم اؤزی بیلن مشهدگه آلیب کیته دی.علیشیر ۲۱ یاشیده مشهدنی اوزیل-کیسیل ترک قیلیب هراتگه قه ئیتب کیله دی. نوایی بوتون عمری دوامیده عالم و فاضللر دورسیده اؤسیب اولغه یه دی.عراقده لیگیده عرب تیلینی،مشهدده لیگید فارس تیلینی قونت بیلن اؤرگنه دی.کیچیکلیکده تیل بیلیشی اونینگ شرق فلسفه سی، الهیّبات،تصوّف،منطق، موسـیـقه، تاریخ، تیلشناسلیک وادبیّاتگه چقورکیریب باریشگه زمین یره ته دی.1453-إیلی علیشیر نوایی ابوالقاسم بابرخذمتیگه کیره دی.
أیگیتلیک أیللری
1457-إینچی أیلی ابو القاسم بابر وفات ایته دی.حاکمیت تیپه سیگه ایسه،سلطان ابوسعیدمیزا(140-1469)کیله دی. بوحادثه علیشیر نوایی اوچون آغیر جدالیک بؤله دی.نوایی مشهدده اؤقیشینی دوام ایتتیره بیردی.علیشیر نینگ دوستی حسین بایقرا تحصیل آلگنی مرو وچهارجویگه باره دی. نوایی 1463-أیلی مشهددن هراتگه قــئتیب کیله دی.علیشیر نوایی نینگ تاغه لری میرسعید کابلی و محمّد علی غریبیلر سلطان ابوسعید تمانیدین اوروشلردهاؤلدیریله دی. بوناخوش واقعه لر علیشیر نوایی نینگ روحیتیگه سلبی تاثر کؤرسته دی.سلطان ابو سعید میرزا نواییدن خوفسیره ب،اونینگ مال-ملکینی مصادره قیله دی. نوایینی ایسه،ابوسعید میرزا تعقیب آستیگه آله دی. ونهایت علیشیر بیک سمرقندگه سورگون قیلینه دی.علیشیرتؤرت أیل(1465-1469)سمرقندده یه شب توردی.تنیقلی عالم فضل الله ابوالیثـــدن تعلیم آله دی.سمرقند عالملری،شاعر ودانشمندلری نظریگه توشه دی. بودورده سمرقند حاکمی حاجی بیک نواییگه کتته التفات کؤرسه ته دی،مادّی- معنوی یاردمینی ایه میدی. نوایی نینگ یوکسک استعدادینی کؤرگن سمرقندحاکمی اونگه «امیرچیغتای»عنوانینی بیره دی. 1469-إینچی سلطان ابو سعید میرزا قره باغ اوروشلر یده اؤزعسکرلری تمانیدن اؤلدیریله دی. پئیت پائلب تورگن حسین بایقرا هرات تختینی ایگلله شگه موفق بؤله دی.شونده نوایی 28 یاشده ایدی.حسین بایقرا علیشیرنی سمرقندگه چقیرتیریب آله دی. حسین بایقرا رسمن،تختگه اؤتیریشی مناسبتی بیلن سلطان شرفیگه اویشتیریلگن قبول مراسیمیده،علیشیرنوایی حسین بایقراگه اتب یازگن اؤزینینگ«هلالیه»قصیده سینی اؤقیب قیلیب ایشیتتیره دی.سلطان حسین نوایینی مهردارلیک منصبیگه تعینله یدی.
نوایی نینگ اؤرته یاشلیک دوری
نوایی نینگ اؤرته یاشلری اساسن،دولت چیلیک إیشلری عملگه آشیریش بیلن اؤتدی.سیوگی-محبّتنی ترنک قیلوچی آتشین غزللرنینگ کؤپی انه شو دورده یازیلدی.نوایی نینگ راضیلیگی بیلن سلطان حسین بایقرا مهردارلیک منصبینی،قیلگن کتته جسارت و خذمتلری عوضیگه شاعرشیخیم بیک سهیلی گه تاپشیردی. بو دورده علیشیر نوایی سرای مصلحتچیسی،کؤپراق،ایجاد بیلن مشغول بؤلیشینی افضل کؤره ردی.حسین بایقرا 1472إیلی علیشیرنوایینی باش وزیرلیک مقامیگه سزاوار تاپه دی و«امیر کبیر»عنوانینی بیردی.نوایی باش وزیرلیک مقامیده تورگن چاغلریده مملکــــتده اوروش نزاعلر تؤخته دی،ایل-یورت ارا تینچ-تاتیو حیات وآسایشته لیک قــــرارتاپه دی.خلـــــق آرتیقچه سالیق(مالیه)تؤله ش مشقــّـتیدن آزاد ایتیلدی.نوایی اؤز بایلـــیکلری حسابیدن حسین بایقرا خزینه سیگه مبلغ اؤتکزیب هم توردی. بو چــــــاغلرده نوایی علم-فن،صنعت و قوروچیلیک ساحه لریگه کتته اهمیت قره تدی.سودا صناعت،نقّاشلیک، خطاطلیک،اویمه کارلیک،صحافلیک،رسّاملیک،چینی سازلیک،موسیقه، شعروادب کینگ قولاچ یائیب رواجله نه دی. اولوغ شاعرنینگ حیاتنامه سی حقیده قیسقچه بؤلسه هم معلومات بیردیک.اونینگ ایجادی هم طبیعیکی،شو أیللرده شکللنه دی .حیاتی نینگ تورلی فصللریده 30دن آشیق اثر یره تیب، اؤزیدن بیها میراث قالدیره دی.شاعر بیتیب قالدیرگن اثرلرنی علیحده روی خط قیلدیک.،اولر بیلن قوئی راقده ته نیشه سیز.
نوایی نینگ کیکسه لیک دوری
علیشیر نوایی 1487أیلی حسین بایقرا تامانیدن استراباد حاکمی ایتیب تعینلندی. بو دورده هم نوایی،اساسن،ایل-یورتده تینچیلیکنی قرار تاپتیریش؛حسین بایقرا و اؤغللری اؤرته سیده گی نزاعلرنی برطرف قیلیشده فعالیت کؤرستدی.اولوغ شاعر بیر لحظه بؤلسین اؤقیش و اؤرگنیشدن تؤخته مه دی همده برکه لی ایجاد قیلیشگه دوام ایتیب کیته ویردی.نوایی 1476-أیلی دولت منصبلریدن رسمی روشده استعفا بیردی.منصنی ترک ائلب،انزواده حیات کیچیره دی. بو خصوصده نوایی نینگ یازیب قالدیرگن قیدلری بار:«اوشبو تاریخده(1476 أیل)ایردی کیم،فقیر(نوایی)سپاهیلیقدین متنفـّر بؤلوب،مناصبنی ترک قیلیب،ملازمتنی اؤکسوتوب(افسوسله نیش) ایردیم.»(مکمّل اثرلر تؤلمی،15-جلد،20-21 بیتلر).شوندن کیئین هم نواییگه بایقرانینگ«مقرّب درگاه حضرت سلطانی»(سلطان حضرتلری نینگ اینگ یقین کیشیسی)عنوانی بیلن سِــیله نه دی.علیشیر نوایی اؤزی یه شب تورگن اویی«انسیه»ده اؤز شخصی حسابیدن کتته بیرشکوهلی کتابحانه قوردیردی.بوتون خراسان بیلیم اهلی،عالم وفاضللری بو یرده ملاقات قیلیشب توریشردی. کتابخانه گه إیلک بار مولانا محمّد نقّاش کتابدارایتیب تعیلندی.سؤنگ مشهور خطاط عبد الجمیل کتب بومنصبنی ایگگله دی،کیئین چه لیک دانگلی تاریخچی میرخواند اوشبو کتابخانه مدیرلیک قیلدی و اؤزی نینگ«روضة الصفا»اثرینی شو یرده یازیب بیتکزدی.
تاریخچی خواندامیر اؤزی نینگ "مکارم الاخلاق"اثریده بویوک نوایی نینگ انسانی و گؤزه ل فضیلتلری بابیده شونده ی یازه دی :«غایتده آچیق واینگللیگی،عحایب معنالر بیلن بیزه لیشی،سؤز بائیلیگی و بی تکللفلیگی،زؤره کلیک نینگ یؤقلیگی آره سیده،آز مدتده بو بدیعی بیتلر و تؤله زینتیلی نظملرنینگ لطیفلیک و نازکلیک شهرتی شونده ی درجه گه یتتی کی،دنا تیوره گیده گی مملکتلری نینگ پادشاهلری اته یلب هرات پایتختیگه سخندان ایلچیلر یوباریب،صنعت نینگ نشانلی کللیّاتلرینی طلب قیلدیلر.عرب وعجم ...هرات وختن مملکتلرنینگ چیگره لریدن باشلب،تا روم وعرب مملکتلری نینگ آخریگچه شاه و گدا،یاش وقری،مسلمان و کافر،یخشی و یامان آغزیده اول حضرت نینگ گؤزه ل نظملری مذکور و بوتون خلق عامّه سی و ائریم طبقه لرنینگ کؤنگل صحیفه لریده و قلب لوحه لریده کبارک شعرلری نقشلنگندیر».دیب تعریفله یدی.
علیشیرنوایی انسانپرورانه و خیریه إیشلرینی متصل دوام ایتیب کیلدی.ینه خوان امیرنینگ قید قیلیشیچه "«خلاصیه» خانقاهیده او هر کونی مینگدن آرتیق مسکین لرنی ضیافت قیلیب،لذیذ طعاملر ترقه ته دی.هر أیلی محتاجلرگه 2000گه یقین پوستین،چکمان،کؤیلک –إیشتان،تقیه(دؤپپی) و کاوش اوله شه دی".
شاعرنینگ وفاتی
علیشیر نوایی 1501أیلی اوچینچی جنوری کونی حسین بایقرانی قرشی آلیشگه چیققن پئیتی حالسیزله نیب،أیقیله دی وعالمدن کؤز یومه دی.سؤزملکی نینگ سلطانی بویک شاعر وعالم بیرآی کیم 60 أیل عمر کؤردی.نوایی نینگ منه بو بیتی حسب حال بؤلیب توشگن.
بو درد إیله کی اؤلرمن مرض چو ظاهر ایرمس،
طبیــبلر بـــو بــــلاغــه نی چــــــاره قـیــــلغیــلر.
علیشیر نوایی عمرینی یالغیز اؤتکزدی،یعنی،اویلنمه دی.ظهیرالدّین مهمّد بابراؤزینینگ«بابرنامه» اثریده بوحقده شونده یازه دی:«علیشیر بیک... اؤغیل وقیزاهل عیالی یؤق،عالمنی طور فرد و جریده(یالغیز)اؤتکردی».بابرنامه علیشیرنوایی نیمه اوچون اویلنمه گنی خصوصیده انیق معلومات بیریلمه گن. بیراق،بو باره ده خیلمه-خیل روایتلر یوره دی.نوایی نینگ ائریم شعرلریده بو مساله گه اوزاقدن اشاره تلراوچره یدی:
ای نوایی،عالم اهلیغه چو یــؤق ایرمیش وفا،
کیل وموندین ناری بیکسلیک بیله معتاد بؤل.
علیشیر نوایی قوردیرگن تاریخی عابده لر
نوایی( 1480- 1500)أیللر آره سیده کینگ قمرولی قورلیش،بناکارلیک إیشلرینی یؤلگه قؤیدی وبیرین-کیتین عملگه آشیردی.شاعر تاپشیریغی و بیواسطه مبلغی حسابیگه 360 دن آشیق تاریخی عابده قوریب بیتکزیلدی.تاریخی منبعلرده یازیب قالدیریلگن انه شو انشأت و عابده لر قوئیده گیلردیر.نوایی اؤز شخصی حسابیدن :
40 ته رباط(مسافرخانه)،17مسجد، 10ته خانقاه،9 ته کؤپریک،20 ته حوض، «اخلاصیه»، «نظامییه» مدرسه لری،«خلاصیه»خانقاه سی،«شفاییه»کسلخانه سی سی،«دارالحفــّاظ»، مروده گی«خسرویه»ومشهد ده گی«دارالحفّاظ»مدرسه سی،امام رضامقبره سی جایلشگه قدمجا نینگ ایوانی،مشهد خیابانی نینگ نهری،عطّار قبری،لنگر قیشلاغیده گی امیر قاسم انوار گوری گنبذی،فردوسی مقبره سی و مزارشریفده گی علی گه نسبت بیریلگن مقبره هم اولوغ نوایی تامانیدین قوریب بیتکزیله دی.
علیشیر نوایی اثرلری
بویوک شاعر،عالم و دانشمند علیشیر نوایی تبرّک حیاتی دوامیده تینمی برکه لی ایجاد قیلدی.گؤزه ل شعری دیوانلر،تاریخ،ادبیّات شناسلیک،عرفانوتصوّف،تیلشناسلیک،عروض علمیگه عاید 30دن آشیق اؤلمس اثرلرنی اؤزیدن میراث قالدیردی.شو یرده انه شو اثرلرنی سنب کؤرسه تیش بیلن کفایه لنه میز.زیرا،هربیر اثرنی تورلی نقطه ی نظردن تحلیل قیلیب توشینتیریش،اوشبو رُکنیمیز حجمیگه سیغه یدی. بو اثرلرتورلی أیللر دوامیده یازیلگن بؤلیب،اؤزبیکستان و باشقه اولکه لرده گی نویی شناسلر تمانیدن اطرافلیچه اؤرگنیلگندیر.
شعری دیوانلر:
1. «بدایع الابدایة»1470میلادی أیلی توزیلگن
۲.«نوادر النهایة» 1480 میلادی أیلی توزیلگن دیوان،
خزاین المعانی نامی آستیده توزیلگن ینگی أیغمه دیوان(1491-1499)،
3.«بدایع الوسط»(دیوان)،
4.«غرایب الصغر»(دیوان)،
5.«نوادر الشباب»(دیوان)،
6.«فواید الکبر»(دیوان)،
7.«دیوان فانی»(فارس تیلیده یازگن شعرلری( 1495-1500 )دیوان حالیگه کیلتیریلگن،
8.«نظم الجواهیر»(1485)خلیفه علی گه نسبت بیریلگن سؤزلر شعر إیپیگه تیزیلگن
«خمسه» ترکیبیده گی داستانی اثرلری( 1483 - 1485)
9.«حیرت الابرار»(شعری داستان)،
10.«فرهاد و شیرین»(شعری داستان)،
11.«لیلی و مجنون»(شعری داستان)،
12.«سبعه ی سیّار»(شعری داستان)،
13.«سدّسکندری»(شعری داستان)،
14.«لسان الطیر»- فلسفی،تصوّفی شعری داستان(1496-1499)-أینچی میلادی أیلی،
علیشیر نوایی نینگ نثری اثرلری
15.«محبوب القلوب»،
16.«مجالس النفایس»1490أیلی توزیلگن تذکره،
17.«خمسة المتحیّرین»جامی گه بغیشلنگن اثر،
18.«حالت سید حسن اردشیر»،
19.«حالت پهلوان محمّد»،
20.«وقفیه»(1480-1481)أیللری یازیلگن،
21.«منشأت»1494-أیلی توزیله دی،
22.«محاکمة الغاتین»،
23.«میزان الوزان»1492-أیلی یره تیله دی.،
24.«مفردات»1485أیلی یازیلگن اثر،
25.« تاریخ ملوک عجم»1489کیلادی أیلی،
26.«نسایم المحبّت»1495 میلادی أیلی یازیب بیتتیره دی.،
27.«تاریخ انبیا و حکما»،
28.«اربعین» یاکی«چهل حدیث»-محمّد پیغمبرگه نسبت بیریلگن حدیثلر تورتلیکلر بیلن
نظمگه تیزیلگن،
29.«سبعة الابحر»،سمرقنده لیگیده یازگن عربچه سؤزلر لغتی.
30.« ترجمة اللغة التركية بالفارسية»(دهخدا)بواثر نوایی منسوبلیگی هلیگچه علمی شناسلیکده
اؤرگنیلمه گن،
31.«سراج المسلمین»،
32.«منشآت فارسی»(دهخدا)،
33.«مناجات»،
34.«ســـة الضروریة»نوایی توزگن آلتی قصیده لی شعری تؤپلم ،
35.«فصول اربعه»دیوان فانی ترکیبیگه کیرگن،
36.«خطبه ی دواوین».
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ایسلتمه
نوایی اثرلری نینگ سانی-مقداری حقیده هم نوایی شناسلیکده حاضرگچه بیر تؤختمگه کیلینگن یؤق."فصول اربعه"،"سته ی ضروریه"،"سبعة الابحر"،"خظبه ی دواوین"،"مناجات" و ینه ائریم رساله لری هنوز بحثلیلیگیچه توریبتی.شونی هم قؤشیمچه قیلیش کیره ککی،نوایی شنسلیکده نوایی شعرلری نینگ سانی نیچه مینگ ایکنی هم انیقلنمه گن.بو بابره ده بویوک نینگ یازیب قالدیرگن تخمینی بار.شاعر اؤزی نینگ "لسان الطیر"اثریده منه بونده ی دیب یازه دی:
نــــــظم و نـثریم کاتب تخمین شناس، یازسسه یوز مینگ بیت بؤلور ایردی قیاس.
نوایی شعرلریدن نمونه :
حسنی آرتر یوزده زلــفین عنبر افشان ائله گچ،
شمع روشن راق بؤلور تارین پریشان ائله گچ.
یوزنی گللردین بیزه ب مو بیزنی قربان ائله دینگ؟
یا یوزونگگه تیگدی قانلر بیزنی قربان ائله گچ؟
تیغ إیله پیکانلرینگ یتتی کؤنگول بؤلغاچ خراب،
سوو قویوب تخم ایکتینگ اول کشورنی ویران ائله گچ.
قان ایــــمس کیم یاپتی گلگون حلله جنّت باغینی،
عشق مقــــتولین شهید ائلرده عریان ائــــــله گچ.
آشکار ائلب یوزین کؤزومنی حیران ائله دی،
یاشورون آلدی کؤنگول کؤزمنی حیران ائله گچ.
جانده قؤیغاچ نقد عشقین قیلدی کؤنگلومنی هلاک،
اؤلتورور محرمنی سلطان گنج پنهان ائله گچ.
ای نوایی،عشق اگر کؤنگلونگنی مجروح ایتمه دی،
بش،نیدورکیم قان کیلور آغزینگدین افغان ائله گچ.
شتاب ائلب
تون آقشام کیلدی کلبه ام ساری اول گلرخ شتاب ائلب،
خرامی سرعتـــــیدین گل اوزه خوی دـین گلاب ائلب.
قیلیب مژگاننی شب رولـر کیبی جان قصدیغه خنجر،
بـــیلیگه زلف عـنبرباریدیـــن مشکین طـــــناب ائلب.
قویاشدیک چـهره بیرلـه تیره کـلبه ام ائله گـچ روشن.
منگه تــــیتره تمه توشتی زره ینگلیغ اضطراب ائلب.
کولوب اؤلتیردی یــو إیلگیم چیکیب یانیده یر بیردی،
تکلـــّم ــــاشله دی هــــر لفظـــیفی دُر خوشاب ائلب.
کی:ای زار جفا کش عاشقیم مین سیز نیچوکدورسین،
مین اؤلدوم لال ائــــته آلمه ین میــــلی جـــواب ائلب.
چـیقــردی شیشه ی می داغی بیر ساغر تؤله قویدی،
إیچیب توتتی منگه یوز نـــوع نــــاز آسا عتاب ائلب.
«کی ای مجنون،پری کؤردونگ مگرکیم ترک هوش ایتتینگ،
تکلــّم قیل بو ساغرنی إیچیب رفـــــع حـجاب ائلب».
إیچیب،فریاد ایتیب توشتوم ایاغیـغه باریب اؤزدیـن،
مینی یؤق باده کیم،لطفـی انینگ مست خراب ائــلب.
انی کیم ایلتگی وصل اویقوسی عشرت تونی مونداغ،
نوایی دیک نــیتر تـــا صبح محشر ترک خواب ائلب.
اؤن سککیز یاش حیرتی
اون سککیز مینگ عالم آشوبی انینگ باشینده دور،
نی عجب کیم سرو نازیم اؤن سککیز یاشینـــــده دور.
دیسه بؤلغی کیم،ینه هم اؤن سککیز أیل حسنی باری،
اون سککیز یاشینده مونچه فتــــــــــنه کیم باشینده دور.
اون سککیز أیل دیمه،یوز سکسان أیل اؤلسه،اولدورور،
حســــــــــن شاهی اول بلالردورکیم،کؤز وقاشینده دور.
حیرت ایتمان حسنی نقشیده کی،هر حیرت کی بار،
برچه سی ایـــــــــزید تعالی صنعی نقــّاشینده دور.
تن انگه سیم و إیچینده تاش مضمر کؤنــــــگلیدین،
عقلغه یوز حیرت،اول آی نینگ إیچ و تاشینده دور.
می کیتور،ای مــُغکی،یوز حیرت ارا قالمیش مسیح،
بو العـــــجبلرکیم،بــو ایسکی دیر نقــّاشینـــــده دور.
تا نوایی تؤکـــــــتــی اول آی فرقتیدین بحر اشـــک،
هرقچان باقسنگ قویاش عکسی انینگ یاشینده دور.
عارضین یاچغاچ
عارضین یاپغچ کؤزیندین ساچیلور هرلحظه یاش،
اؤیله کیم پیدا بؤلــــور یولدوز،نهان بؤلغچ قویاش.
قـــــــوت بیر بادام ویریم گؤشه ی محراب ایدی،
غارت دین ایتتی ناگه بیر بلالیق کؤزو قــــــــاش.
بـــو دمـــــادم آهیم افشا ائــلراول آی عشقیـــــنی،
صبح نینگ بات-بات دمی انداقکی ائلر مهر فاش.
بـــــؤسه ی قیلمس مروت اسرو قتتـــیقدور لبینگ،
دیسم آغزی إیچره ائتور لعــــــــل هم بار نوع تاش.
ناوکینگ کؤنگلومگه کیرپچ جان تلاشماق بو ایکین،
کیم قیلور پیـــکانینی کؤنـــگلوم بیله جانـــــیم تلاش.
عمر جاوید إیسته سینگ فرد اؤلکی،بوستان خضریدور،
ســــرو کیم دعـــب ائله دی آزاده لیق بـــــــــیرله معاش.
قاشی آلینده نـوایی بیرسه جان،عیــــب ایتمه نـــــــگیز،
گر بودور محراب،بیر- بیر قؤیـــــغوسیدور برچه باش.
یار ایسته دیم
قان یوتوب عمری جهان اهلیده بیر یار ایســته دیم،
لیــکین اوکمره ک تاپیلدی،گرچه بسیار ایسته دیم.
کیــــمگه کیم جـــانیم فدا ائلب ساغیندیم دم- بــــدم،
ایرمس ایردی یارلیقده،چــــون وفادار ایـــــسته دیم.
بــــیلمه دــــیم عالم ایلیده یؤقتورور مــــطلق وفــــا،
وه عمری اولچه یؤقتور ساغینیب یار إیـــسته دیـــم.
اولـــکی،تـــاپیلمس بــــشر جــنسیده وه غفلت کؤرینگ،
کـــــیم پری خــــیلیده مـین دیوانه ی زار إیــسته دیم.
سیرّعشقیمنی کؤنگول کؤز بیرله فاش ایتمَگ نی تانگ،
قلب و تر دامننی چـــون صاحب اسرار إیـــــسته دیم.
شیــخ بیرله خانقاه دین چون یاروغــلوق تاپـــــمه دیم،
دیـــر پیری خذمــــتیــغه کــــوی خــــمّار إیــسته دیــم.
قرا کؤزوم
قرا کـــــــؤزوم کیل و مردملیغ ایمــــدی فن قیلغیل،
کؤزوم قراسیده مــــــــردم کیبی وطـــــــن قیلغیل.
یوزونگ گلیگه کؤنــگول روضه سین یـسه گلشن،
قدیــــــنگ نهالیغه جان گلشنینی چــــــمن قیلغیل.
تـــــــکاورینگــغه بـــــغیر قــانیدین حـــــنا باغـــله،
إیتینگغه غـــمزده جان رشتـه سین رســـن قــیلغیل.
فراق تاغـــیده تاپــــــیلسه توفراغیم ای چـــــرخ،
خمــــــیر ایــتیب ینه اول تاغــــده کوهــکن قیلغیل.
یــــوزونگ وصالیغه یتسون دیسنگ کؤنگوللرنی،
ساچینگنی بـــاشدین ایـــاغ چیــن إیله شــکن قیلغیل.
خزان سپاهیغه ای بـــــاغــبان ،ایمس مانـــــــنع،
بو بـــاغ تامیده گر إیگنه دین تــــــیـکن قیــــلغیل.
یوزیده تـــــیرنی کؤروب اؤلـسـم،ای رفیـق مینی،
گلاب إیــــله یوگیل و گلــــــبرگیدین کـــفـن قیلغیل.
نــــوایی،انـــــجمن شـــــوق جان ارا تــــوزسنگ،
انینـــگ باشاغــــلیق اؤقـــین شمع انجمن قیلغیل.
پسند ایتمس
مینــی مین إیسته گـــــن اؤز صحبتغه ارجمند ایـــتمس،
مینی إیستر کیشی نینگ صحبتین کؤنگلوم پسند ایتمس.
نی بهره تاپقه مین اندین کی،میندین إیسته گی بـــــهره،
چــــون اولکیم بـــــهره ی انـــدین تیلربهره مــند ایتمس.
نیته ی حورو پــــری بزمینکی،قتلیم یــــــــا حیاتیمغه،
عیان اول زهـــر چشم ائلب نهان،بونوشخند ایـــــتمس.
کیره کمس آی إیله کــون شکلی کیم،حسن و ملاحتدین،
إیچیم اول چاک-چاک ایتمس،تنیم اول بـــند-بنـد ایتمس.
کیره ک اؤز چـابک مجنون وشی،قـــاتل شعاری کــیم،
بوزوغ کؤنگلومدین اؤزگه یـرگه جولانی سمند ایتمس.
کؤنگول اوز چرخ زالـــیدین،فـــریبین یــمه کـیم ، آخر،
اجــل سر رشته سیدین اؤزگه بـــــؤینمغه کمند ایتمس.
اول آی اؤتلوغ یوزین آچسه،نوایی تیکمه سین دیب کؤز،
محبّــت تخمیدین اؤزگــــه اول اؤت اوزره سپند ایتمس.
نــــازنینـــلر
نـــــازنیــــنلر بــــینوالرغه تــــرحّــم ائله نگیز،
لطف اگر یؤقتور غضب بیرلــه تکلـّم ائله نگیز.
گه بیئیک،گه پست گریان کؤرسنگیز عشـّاقنی،
فاش کولمنگ، سیز نهان بـاری تبسّم ائله نگیز.
هجری ظلمیدین فتیغ حالیمنی،ای جان و کؤنگول،
بیلدینگیز یار آلیده باریـــب تــــظلــّم ائـله نگیز.
ای بـــلا و درد اؤتلر خـود سالیب سیز جـانیمه،
لیک سیز هم گه-گه اول اؤتدین توهـّم ائله نگیز.
قان اگر یوتسم قراریب اختأأریم،ای خطّ و خال،
سیز مـــی لعلی بــــیلن باری تنعم ائـــــله نگیـز.
بیز فنا توفراغی بؤلـــدوق دیر ارا،ای اهل زهد،
خانـــــــقاه صحنیده سیز بـــــحث تقدّم ائله نگیز.
بینوا بؤلدوم سنگه
کــــؤرگه لی حسنینگـــنی زار و مبتلا بؤلدوم سنگه،
نی بلالیق کون ایـــدی کیم آشــــنا بؤلــــدوم ســـنگه.
هرنیچه دیدیمکی کون-کوندن اوزه ی سیندین کؤنگول،
وه کـــی کـــوندین بــــترّک مبــــتلا بــــؤلدوم سنگه.
مین قچان دیدیم:«وفا قیلغیل منگه»ظلم ائیله دینگ،
سین قچان دیدینگ:«فدا بؤلغیل منگه»بؤلدوم سنگه.
قی پری پیکرگه دیر سین تیلبه بؤلدونگ بو صفت،
ای پری پیکرنــی قیلسنگ قـــیل منگه،بـــــؤلدوم سنــگه.
ای کــــؤنگول ترک محبّت ایله دـینگ آواره بـؤل،
یوز بلا ایتمسکــی، مین هم بیر بــــلا بؤلدوم سنگه.
جــام جم بیرله خضر سویی نسیــــبــــیمدور مــدام،
ساقیا تــــــا ترک جـــاه ائلــــب گــــدا بؤلدوم سنگه.
غصّه چــــنگــــیدین نوایی تاپمه دیـــم عشــّاق ارا،
تـــــا نوایی دیــــک اســـیر ومبتلا بؤلــــدوم سنگه.
ادامه مطلب...
انتالوژی رُکنمیزگه بیر نظر
اگر اؤقیب باره یاتگن بؤلسنگیز،«انتالوژی»رُکنیمیزده بیز اؤزبیک ادبیّاتی نینگ اینگ یارقین ادبی سیمالری حقیده،ممکن قدرقیسقه،توشونرلی وإیخچمراق کؤلمده معلومات بیریشگه حرکت قیلدیک.
ادامه مطلب...
انتالوژی
مولانا لطفی
۱۵-۱۴عصر اؤزبیک ادبیّاتی
مولانا لطفی بویوک اؤزبیک شاعری،اؤن بیشینچی عصر اؤزبیک دنیاوی ادبیّاتی نینگ متفکــّر اوستونلر یدن بیریدیر.شاعرنینگ اصل اسمی لطف الله،لطفی ایسه اونینگ ادبی نینگ تخلــّصی بؤئلگن...
ادامه مطلب...
انتالوژی
نوایی گچه بؤلگن اؤزبیک ادبیّاتی
مولانا یقینی
مولانا یقینی 15-عصرنینگ بیرینچی یریمیده یه شب ایجاد ایتگن إیککی تیللی اؤزبیک ممتازادبیّاتی نینگ أیریک نماینده لریدن بیری یدیر...
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۱۴-۱۵عصر اؤزبیک ادبیّاتی)
۳۳
مولانا گدایی
اؤزبیک ممتاز شعریتی نینگ استعدادلی نماینده لریدندیر.گدایی تخمین، 1403یاکی 1404 میلادی أیللر آره سیده توغیلیب،15-عصرنینگ آخرلریگچه یشب ایجاد ایتگن. ادیب تیموریلر خانه دانی نینگ وکیللریدن بؤلگن...
ادامه مطلب...
انتالوژی
۳۴
(۱۵-۱۴عصر اؤزبیک ادبیّاتی)
مولانا سکــّاکی
تخمین، 14عصرنینگ إیککینچی یریمیده توغیلگن،15-عصرنینگ اؤرته لریده عالمدن اؤتگن. اؤزبیک ممتاز ادبیّاتی نینگ زبردست لیریک شاعرلریدن بیریدیر.ادیب نینگ اسمی،توغیلگن و اؤلگن أیللری انیق ایمس.
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۳۳)
(۱۴-۱۵عصر اؤزبیک ادبیّاتی)
حیدر خوارزمی
مین کی پیشوردوم بو لذیذ آشنی،
شیخ نظـامیدین آلیـــب چـاشنی(۱).
حیدر خوارزمی 14-عصرنینگ إیککینچی یریمی و 15-عصرنینگ بیرینچی یریمیده یه شب ایجاد ایتگن اؤزبیک ممتاز ادبیّاتی نینگ أیریک نماینده لریدن بیریدیر.اواؤزبیک ادبیّاتی تاریخیده شعری یؤل بیلن حکایه لریازیشنی رواجلنتیرگن کتته سؤز صنعتکاری حسابلنه دی.
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۳۲)
آتـایی
۱۵-۱۴عصر اؤزبیک ادبیّاتی
شاعرنینگ توغیلگن و اؤلگن أیلی انیق ایمس.تخمین،۱۴-عصرنینک إیککینچی یریمی ۱۵-عصرنینگ بیرینچی یریمیده یه شب ایجاد ایتگن.مولانا آتایی اؤن بیشیــنچی عصراؤزبیک دنیاوی ادبیّاتی نینگ رونقیگه سلماقلی اولوش قؤشگن استعدالی لیریک شاعرویتـوک سؤزصنعتکاریدیر. آتـــایــــی بلخ،بخاراوسمرقند ده کون کیچیرگن...
ادامه مطلب...
اتتالوژی
(۳۲)
۱۵-۱۴ عصر اؤزبیک ادبیّاتی
حافظ خوارزمی
اسمی عبدالرحیم،حافظ خوارزمی ایسه اونینگ تخلــّصی . بیزشوتخـــلـّص بیلن اؤزبیک ممــتاز ادبیّاتیده برکه لی ایجاد ایتگن(10)گه یقین شاعرنی بیله میز.اماّ،شوتخلّــّصی بیلن اؤزبیک ادبیِاتی تاریخیده ایجاد ایتگن بیرادیب بؤلگنی(1973)-أیلگچه نامعلوم کیله یاتگنـــدی.اونی إیلک بار پرو فسورحمید سلیمان وف هندوستانگه قیلگن علمی سفریده دوامیده کشف ایتدی.
ادامه مطلب...
انتالوزی
۳۰
دُربیک
۱۵-۱۴ عصر اؤزبیک ادبیاتی
دُربیک اؤن تؤرتینچی یوزأیللیک نینگ سؤنگگی واؤن بیشینچی عصرنینگ باشلریده بلــــخده یــَشب اؤتگن اتاقلی اؤزبیک شاعریدیر.اونی ائریم ادبیّاتشناسلرحامدی بلخی دیب هم ته نیشتیره دیلر.شاعر دُربیک حقیده گی تؤلیق معلومات بیزگچه یتیب کیلمه گن.ادیب حقیده تذکره ومناقبلرده هم سؤزیوریتیلمیدی.
ادامه مطلب...
انتالوژی
سیــّد احمد میرزا
۲۸
سیـــّدی تخلــّصی بیلن ایجاد ایتگن سیــّد احمد میرزا تنقلی ذوالسانین اؤزبیک شاعریدیر. سیــّداحمد صاحــــــبقران امیرتــــــیمورنینگ نبیره سی،میرانــــــــشاه نینگ إیککنچی اؤغلیدیر.
ادامه مطلب...
انتالوژی
۱۵-۱۴عصرلرادبیّاتی
اینگ قدیمگی دورلردن باشلب...
۲۶
تیلربؤلسنگ جهان إیچره امارت،
فقیرلر کؤنگلینی قیلگین عمارت.
خــُـجـــــــندی
اؤن تؤرتینچی عصرنینگ إیکینچی یریمی،اؤن بیشینچی عصر باشلریده خجنــــد ده یشب،ایجاد ایتکن عجایب اؤزبیک شاعری دیر.ادیب گؤزه ل وجؤشقین لریکه سی بیــــلن اؤزبیک دنیاوی ادبــــــیّاتـــــــــینی رواجلنتیریشگه اؤلکن حصّه قؤشگن.خجندی نیـــنگ حیاتــــنامه سی حقیده معلومات بیروچی منبعلر بیزگچه دیرلی یتیب کیلمه گن.اؤزشعرلریدن بیریده شاعرتخلــّصینی شونده مصرعلربیلن تیلگه آله دی :
ادامه مطلب...
انتالوژی
اینگ قدیمگی دورلردن باشلب...
خوارزمی
صبردین یخشی یؤقتور پیشه قیلسم،
بویـــؤلده صبر یؤق اندیشه قــیلسم.
خوارزمی
اؤزبیک ممتاز ادبیّاتی نینگ إیریک نماینده لریدن بیری. خوارزمی حقیده جوده آز معلومات بیزگچه یتیب کیلگن.شاعرنینگ توغیلگن واؤیلگن أیلی انیق ایمس.اصل اسمی هم نامعـــــــلوم. خوارزمی اؤن تؤرتینچی میلادی عصرده یــَشب اؤتگن اتاقلی اؤزبیک شاعری.خوارزمی نوایی گیچه بؤلگن اؤزبیک ادبیاتیده«نامه چیلیک» ژنرینی باشلب بیرگن شاعر وادیب حسابلنه دی.خوارزمی نینگ ادبیّاتده گی اؤرنی دنیاوی ادبیّاتنی ترغیب قیلگنی بیلن هم بیلگیله نه دی.ائریم ادبیّاتلرده خوارزمی نینگ إیککینچی تخلــّصی بیانی دیب کؤرسه تیله دی. خوارزمینی مشهور ادیب و شاعر بؤلگن لیگینی مملوکلر(مصر) دوریده یه شب اؤتگن تنیقلی شاعر سیفی سرایی هم تیلگه آله دی.خوارزمیدن بیزگچه اونینگ یگانه اثری«محبتنامه» یتیب کیلگن.عشقی لیریک شعرلردن باغلنگن إیخچمگینه بواثرآلتین اؤرده خانی محمّد خواجه بیک تکلیفی بیلن 1353- میلادی أیلی یره تیله دی.اثردن معلوم بؤلیشیچه،محمّد خواجه بیک شاعر خوارزمیدن تورکیچه(ایسکی اؤزبیک)کتاب یازیب بیریشنی التماس قیله دی.هه! تصوّر قیله یپسیزمی عزیزلر،بوندن آلتی یوزأیل آلدین بیر
حکمران اؤز آنه تیلیده ادبی- بدیعی اثراؤقیشنی آرزو قیلیب قاله دی؟! دیمک آنه تیلیده اثر یره تیشگه بؤلگن اشتیاق ینگیلیک ایمس.آنه تیلیگه بی پسندلیک ائنیقسه اؤزبیکــــــــلرگه خاص بیر کسللیکدیر.سؤگگی مینگ أیللیک دوامیده، کاشغریدن باشلب بومساله گه کؤپ باره اهمیت قره تیلگنینی کؤره میز.نوایی بوملامت نامه(آنه تیلیگه بی پروالیک) گه قرشی مردانه فکری جنگ قیلگن یگانه بیوک شاعر سنه له دی.
خوارزمی نینگ«محبتنامه»اثری بیلن اولوغ شاعرعلیشیرنوایی هم ته نیش بؤگن. نوایی اؤزی نینگ«محاکمة الغاتین» اثریده«محبتنامه»دن پرچه شعرلرنی کیلتیره دی."محبتنامه ده گی " جؤشقین روحده یازیلگن بؤلیب،سیوگی،اخلاق وباشقه اجتماعی حیاتی مساله لرمهارت بیلن ترنـــّم ایتیله دی.اٍر بدیعی یوکسک سویه ده یازیگندیر.
پری رخــــتسارلرنینگ کــؤرکه بایی،
یوزونگ نوروز وقاشینگ بیره م آیی.
«محبّتنامه»نینگ إیکیته قؤلیازمه(عرب واؤغوریازویده)نسخه سی موجود. بوحقده کؤپراق معلوماتگه ایگه بؤلماقچی بؤلسنگیز،اوشبو ویبلاگده گی کمینه نینگ محبّتنامه حقیده یازیلگن:«اؤزبیک دنیاوی ادبیاتی»مقاله سیگه قرشینگیز ممکن.
کیئینگی موضوع : خــُجندی
انتالوژی
۲۴
اینگ قدیمگی دوردن باشلب...
ذوالسانین شاعرو ترجمان. سیفی(قیلیچ) ادیب نینگ اسمی،سرایی اونینگ تخلّسیدیر.سیفی سرایی میلادی1321 -أیلی حاضرگی اؤزبیکستان نیـــــــنگ خوارزم ولایتــــیگه قره شلی قمیــــشلی قیشلاغیده،هنرمند، قورال یه ساوچی بیرعایله ده دنیاگه کیلگن. مغوللر اؤرته آسیانی باســــیب آلگنده ،یورتینی ترک قیلب غربتگه یوزتوته دی .
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۲۳)
اولوغلیککه یتسنگ ینگــلیشمه اؤزینگ،
اگر کیئسنگ اطلــــس اونوتمه بؤزینگ
«هبة الحایق»
ادیب احمدیوگنکی
اسمی احمد آته سی نینگ آتی محمود بؤلیب،ادب علمیگه صلاحیتلی عالم بؤلگن اوچون اونینگ اسمیگه ادیب سؤزی قؤشیب یازیلگن.ادیب احمد اؤزبیک تورکی ادبیّاتی نینگ تنـــــیقلی نماینده سیدیر.
ادامه مطلب...
اؤغــوزنامــه
انتالوژی
(۲۱)
«اؤغوزنامه»اثری قدیمگی تورکی قبیله لرنینگ شکلله نیشی حقیده معلومات بیروچی نایاب منبعلردن بیری حسابلنه دی.انه شونده ی قهرمانلیک اثرلری معلوم بیرمللت نینگ تاریخی تشکیل تاپیشنی توشونتیریشگه کمکله شه دی. بونده ی اثرلرقدیمگی آغزه کی ویازمه تورکی ادبیاتـــّیمیزده آزایمس.«مــَه دی قاره»،«قؤرقوت آته کتابی»،«مـــَه نــــَس»،«الپامیش» و«گؤراؤغلی»داستانلری انه شونده ی اثرلرسیره سیگه کیره دی. بواثرلرده تورکی خلقلرنینگ افندی والدرکؤسه گه اؤخشه گن دانشمند آقساقاللری نینگ مجازی سیماسی گوده لنتیریلگن.اوشبو بدیعی قیته یره تیلگن قیافه لر،عادتده،تورکی اوروغلرنی امید بیلن تینچ- تاتو یششگه روحلنتیریب کیلگن. بواثرلر،کیشیده تورکی قوملرهلی تورلی مللتلرگه اجره لیب چیقیلریدن آلدینگی ......
ادامه مطلب...
انتالوژی
ربغــــؤزی
اسمی ناصرالدین،آته سی نینگ آتی برهان الدین،ربغؤزی ایسه اونینگ تخلــّصیدیر.ادیب ربغوزی ۱۳- میلادی عصرنینگ آخرلریده حاضرگی اؤزبیکستانگه قرشلی خوارزمنینگ رباط اؤغوز قیشلاغیده دنیاگه کیلدی وشو یرده وایــــه گه یتیه دی.ریغوزی الهیاتچی عالم،شریعت وفقه مساله لرنینگ بیلمدانی بؤلگن. اواؤزی یه شب اؤتگن یرده قاضیلیک وظیفه سی بیلن هم شغللندی.ادیب تورکی خلقلرادبیِاتیده بیرینچی بؤلیب روایت،وحکایتلردن قصّه یره تیشنی باشلب بیردی. بغؤزی شرق خلقلری آغزه کی ایجادی،پیغمبرلرگه عاید قصّه لر نی چقوراؤرگنه باشله یدی. تورکی ادبیّات،جمله دن اؤزبیک ادبیّاتی تاریخیده بیرینچی سؤزصنعتکاری اؤله راق«قصص الانبیا» (پیغمبرلرقصه سی)اثرینی یره تدی.بواثرنی ربغؤزی1310- میلادی أیلی موغول حکمدارلریدن یدن بؤلگن تؤق بؤغه نینگ تاپشیریغی بیلن یازه دی واونگه تارتیق قیله دی.
« قصص الانبیا»اثری ائریم شعری پرچه لراره لش نثرتوریده،تورکی تیلده یازیلگندیر.کتاب عنعنوی اسلوبده ترتیبلشتیریلگن بؤلیب،حمد ونعت بیلن باشلنه دی.« قصص الانبیا»نینگ کیریش قسمیده اثرنینک یازیلیش سببی همده مولــّف حقیده قیسقه چه معلومات بیریله دی.کتاب مدحیه لر، بعضی قصّه لرنینگ خلاصه سی،لیریک کیچینمه وخاتمه بیلن توگللنه دی.اثرده کیلتیریلگن قصّه لرسانی همّه سی 72 ته بؤلیب،اولرآته-آنه،فرزند،ایرک وعدالت کبی اجتماعی،اخلاقی مساله لربیلن بیزه تیلگن.شاعر ربغؤزی قرآنده کیلتیریلگن پیغمبرلرقصّه لریدن فایده له نیب،اولرآره سیگه طبعیت حادثه لری
(نوروز،بهار)اجتماعی،حیاتی موضوعلرنی- ده،کیریته دی. برهان الدین ربغوزی اوشبو اثریده دینی روایت،پیغمبرلرقصه سینی تورکی خلقلرتلقینیدن بیان قیلیشگه إینتیله دی. بوندن یتتی یوزأیلدن یره تیلگن بوادبی یادگارلیک،تورکی خلقلرنینگ تیل ولهجه لرینی اطرافلیچه،اؤرگنشگه مهم منبع بؤلیب خذمت قیله دی.
ربغؤزی نینگ«قصص الانبیا»اثری(13-14)عصرگه عاید اؤزبیک تورکی ادببِاتینینگ اینگ عجایب بدیعی نثرنمونه لرینی اؤزیده سقله گنی بیلن هم اهمیت کسب ایته دی.ربغوزی نینگ بو اثری ئریم منبعلرده «قصص ربغوزی» دیب هم یوریتیله دی.اثرنسخه لری لندن،سنکت پتربوروگ وتاشکینت قؤلیازمه لرانستیتوتیده سقلنماقده.
شونینگ دیک،«قصص الانبیا»اؤزبیکستانده تؤله2 جلده نشرقیلینگن.اثردن بیلینگنی دیک، ناصرالدین ربغؤزی 14-عصرنینگ باشلریده کیکسه یب عالمدنکؤز یومه دی. تورکی شناسلیکده ربغؤزی نینگ حیاتی وایجادی فعالیتی هلی یترلیچه اؤرگنیلمه گن. اؤزبیک ادبیاتی انتالوژیسینی تیارله یاتگن وقتیمیزگچه ینگی معلوماتلرنی قؤلگه کیریته میز،دیگن امیدده میز.
بوتون قرداش وملتداشلریمیزگه شونی معلوم قیله میزکی 2010 میلادی سنه ده«قصص النبیا»نینگ یازیلگنیگه راپه- راسه 700 إیل تؤله دی. بواولوغ سنه تورلی اولکه لرده گی قرداش وتیلداشلریمیز تمانیدن نشانلنسه،اؤزبیک تورکی ادبیّاتی ومدنتی یؤلیده قیلینگن این ایزگو إیشلردن بیری بجریله دی بؤلورایدی،دیب اؤیمیز.
خاتمة قصّه الربغؤزی
اؤش بیتــتیم بوکتـابنی إی ایرنـــــــــــلر ایر بؤزی،
بیرأیل إیچره کیچتی انینگ یایی قیش یازو کوزی.
اویقو بوزدوم،اؤزوم اوزدوم،سؤزنی توزدوم تون له- من،
ایرته قؤپتوم،خامه اوردوم،ایمگندیم تون – کوندوزی.
باغ قؤپاردیم تال أیغاچلیق یاش یپورغاق آل چیچک،
أیمیشی خذمت ،فضایل آوتی اخبــــــــار یولدوزی.
قان قوروتتیم،جان قوارتیم،کان چیقردیم تاش لازیب،
صاف قیزیل آلتون ساچیقلب بیزه دیم بو یریوزی.
خاطریم بکرین یکتیم چرده إیچره توگمه دیک،
کیزله دیم تیکمه لردین تیگمه سئن تیب یات کؤزی.
کؤرکی آرتــتی کونده یتتی کؤز قولاققچه قووب،
تانه دیم تورلوک تاواردین روم، ختای اطلس،چوزی.
ماهر ایرن مهری توشتی مهرینی بیـــرگن تیــــــلیم،
مهری بیرله قالدی سالم یؤق ایـــنگینده تؤق تؤزی.
باریب إیزتیم ناصرالدّین تؤق بوغه بیک ته پوغیغه،
تیله یورمو،تیله مس موبیگولوک بیلسین اؤزی.
آیتی اخباراصلی انینگ ،اؤزی نینگ آتی "قصص"،
باش ازاقغه تیگرو با انگ توب یلاوچلر سؤزی.
بومُرصّع جوهرارا مصطفی یالـــــــــــــغوزتیک،
یشلری تؤرت ،إیککی اؤغلاان،خاتون ایردی تؤقّوزی.
اوّل آدم آتامـــــیز،آخـــــــری خاتـــــــــــــم رسول،
بوتوزوک بیرله توزولدی انبــیا مُــــــــرصل تازی.
تؤرته گو آتلیغ صحابه ،إیککی سههر،إیککی خاتئن،
سؤنگره مقــتــَل ذکری بیرله تؤلدی قصّه تبغوزی.
اؤزگه لر کؤپ آله مونچوق توزدیلر یل تیزگینیب،
کن گهردُر إینجو توزدوم کیزمه دین یبان یوزی.
یتتی یوز اؤن ایردی أیلغه کیم بیتیلدی بو کتاب،
توغمیش ایردی اول اؤغروده حوت سعادت یولدوری.
کون توغردین کون باترغه کاشکی تیگی سؤزلریم،
ایشیتگندین دعا قؤلدوم مسکن ناصر ربـــــــــغؤزی.
انتالوژی
یوسف خاص حاجب
بلاساغونلیک یوسف خاص حاجب متفـکّر،ادیب،تورکی شاعر،دولـت اربابی و مشـهور «قوتادغوبیلیک»(سعادتگه یؤللاوچی بیلم)اثری نینگ موللــفیدیر.یوسف اونینگ اصل آتی تخمن،(۱۰۲۰-۱۰۲۱)أیللری آره سیده شرقی تورکستان-حاضرگی اؤیغورستانگه قره شلی بلاساغونده دنیاگه کیلگن. بلاساغون 11-عصرقاره خانیلر دولتی نینگ گورکیره ب رواجلنگن مرکزلریدن بیری بؤلگن(اؤتمیشده اولکن مدنیت اؤچاغی سنلگن بلاساغون وکاشغرکبی مرکز لردن،اؤیغورعالملری کیینگیی أیللردوامیده، 3600 نام آستیده گی قؤ لیازمه نی تاپیب ثبت ایتگنلر).تاریخی منبعلرده بلاساغون قرااؤرده،غــَوبـلیغ،غــَزاؤرده،قیزاؤرده وقیزبالیغ ناملری بیلن هم اتــَلگن.
یوسف خاص حاجب حقیده گی معلوماتلراونینگ«قوتادغوبیلیک» اثریده قید ایتــــیلگندیر. کتاب نینگ خاتمه سیدن معلوم بؤلگندیک،یوسف حیاتی نینگ سؤنگگی پیتـــــلریده قــــیین دملرنی باشدن کیــــچـــیرگـــــن.
ادیب بلاساغونده توغیلیب،قشقرده اؤسیب وایه یته دی.اوفارس،عرب وتورکی تیللرنی پخته ایگلله گن.تورکی شعریت نینگ اینگ زبردست نماینده لریدن بؤلگن یوسف اؤزدوریده گی تورکی تیلنی کینگ یاییش،رواجلنتیریش وآبرینی کؤتریش بؤییچه مقصدلی إیش وفعالیتلر آلــــیب بارگـــن.
شاعریوسف 1070-1069-إییلرإیچیده اؤزی نینگ شاه اثرینی یره تدی. بوایجادی بیلن اولوغ یوسف تورکی شعریت نینگ ایپیک داستانچیلیگگه اساس سالــَدی.اثرنی شاعرقشقرده 18 آی دوامیده یازیب بیتیره دی. شاعر: « بوسؤزنی توگل اؤن سککیزآیده ائتدیم،تنله دیم،فرقله دیم،تیریب سؤزأیغدیم»-دیدی.
واثر قشقرده توکه تیلگنی ائتیله دی:
بَریسی بیــتیلمیش،یتورمیش نظام،
بو قـــشقر ایلینده قؤشولموش تمام.
مضمونی :
بَرینی یازدیــــــم،ترتیــــب بیردیم،
بوکتاب قشــــقرایلیده تمامیگه یتدی.
کؤپ اؤتمی عرب وعجم ده،یوسف خاص حاجب نینگ بواؤلمس اثری تورکی شهنامه،دیب تن آلیندی.اولوغ یوسف«قوتادغوبیلیک»نی قاراخانی حکمدارتـــَوغاچ بـُغراخانگه تقدیم ایته دی. تمغاچ خان،یوسف نینگ اولکن ادبی ومدنی فعالیتلری اوچون اونگه خاص حاجب(ایشیک آغه سی)لقـــبینی بـــیـــــردی. یوسف خاص حاجب اؤزی نینگ«قوتادغوبیلیک»اثری بیلن نه فقط اؤزبیک تورکی ادبیاتی نینگ قهرمانلیک داستانچیلیگینی باشلب بیردی،بلکی،اونی اولکن باسقیچگه کؤتردی هم.
اثر«شهنامه»گه اؤخشب عروض نینگ متقارب(فعولن فعولن فعولن فعولن) وزنیده یازیلگن. اثرقیسقه مقدمه بیلن باشلنه دی.کیین حمد،نعت وبغراخان نینگ توصیفی،بیلیم تعریفی،شاعر نینگ اؤز-اؤزیگه مراجعتی،ایزگولیک عمللری،اوقو- ادراک فایده لری،کتابگه نام بیریلشی یازیلگن و12 - بابدن واقعه لرباشلنه دی.
کتاب 73 بابدن عبارت بؤلیب،6520 بیتدن تشکیل تاپگن.اثرقؤلیازمه سی نینگ اوچ (وین،قاهره ونمنگان)نسخه سی موجود.تورکی خلقرنینگ مشترک ادبی میراثی حسابلنگن« قوتادغوبیلیک» اؤشه دورتورکی ایلت وقبیله لرنینگ توشونرلی تیلیده بیتیلگندیر.اثرداستانی،بدیعی واقعه لری بیلن بیرگه قاره خانیلردوری عرف-عادتی،معنوی اخلاقی مساله لری وتورموش طرزی بدیعی عکس ایتتیریلگن.
شرقی تورکستان ادبی حوزه سی نینگ اینگ یتوک نمونه سی بؤلمیش،«قوتادغوبیلیک»نی باشقه تاماندن،قاره خانیلر سلطتنتی نینگ«نظامنامه» سی دیب هم ائتیش ممکن.اثرده مجازی تمثاللر:
کون توغدی- عدالت رمزی،آی تؤلدی- بخت- سعادت تمثالی،اؤگدولمیش- عقل-ذکاوت رمزی و اؤزغورمیش قناعت صفتیده گوده لنتیریلگن. بواثرنی ائریم شرقلیکلر«زینت الامرا»،«پندنامه ملوک»،ختایلیکلر«ادب الملوک»،وماچینلیکلر«امین الملکت»،- دیب اته شگنلر.سهل کم 950 آلدین یازیلگن بوشاه اثر1971ینچی أیللی تورکیشناس قیوم طالب اف تمانیدن ایسکی متن بیلن بیرگه حاضرگی اؤزبیک ادبی تیلیگه اؤرگریب تیارلنگن.
بویوک یوسف خاص حاجب نینگ قچان اؤلگنی معلوم ایمس؛بوگونگی کونده اونینگ قشقرده گی مهابتلی مقبره سی کتته –کیچیک، خاص وعام اوچون تبرک قدم جاه دیر.
یوسف خاص حاجب نینگ سؤزلریدن نمونه :
بیگی ایزگو بؤلسه بودون برچه توز،
بؤلور قیلقی ایزگو یاریقلری اوز.
مضمونی:
(اگر بیگی یخشی بؤلسه، برچه خلق تؤغری بؤله دی،
اونینگ قیلیقلری یخشی،فعل-او،اطوار گؤزه ل بؤله دی).
اؤزی یتتی،توزدی کؤریل- کون إیشی،
ته قی مه تیلر یردی اؤزوروم کیشی.
(ایل- خلق(مملکت) إیشینی اؤزی بجا کیلتیردی و توزدی،
او ینه سره کیشیلرنی إیستر ایدی،)
یکی ننــگ تورور یلکه به غی بیکی،
بیری سه قلیق-اول،بیر-تؤرو، یل کؤکی.
مضمونی:
(إیککی نرسه ایل اوچون باغیچدیر،
بیری هوشیارلیک بیری عدلتلی سیاست بولرنینگ)
اویله –اول اوقوش،کؤر،قه ره غوکه کؤز،
اؤلوق تنگه جن – اول،اغین تیلقه سؤز.
انتالوژی
احمد یسّوی
(۱۸)
خواجه احمد یسّوی(1105-1167)تورکی مشایخ،عارف،شاعروحکمت نویس.تورکستان پیری نامی بیلن مشهور احمد یسّوی حاضرگی قازاغستانگه قره شلی یسّی یقینیده گی سیرام شهریده ،موسی شیخ نینگ قیزی عایشه خاتون (قاره ساچ آیمیدن )دن شیخ ابراهم عایله سیده دنیاگه کیلگن .
ادامه مطلب...
انتالوژی
یوسف خاص حاجب
(۱۷)
اسمی یوسف(تخمین 1020- إیلی) کوز اؤرده حاضرگی اؤیغورستانگه قرشلی بلاساغونده دنیاگه کیلگن بویوک تورکی شاعر،متفکّرودولت اربابی. اولوغ یوسف قاره خانیلرحکمرانلیگی دوریده آنه یورتی بلاساغونده وایه گه یتیب، یه شـــــــب ایجاد اته دی.او قره خانیلر سراییده خذمت قیله دی. یوسف خاص حاجبدن بیزگه یگانه شعری داستان«قوتادغوبیلیک»شاه اثری یتیب کیلگندیر.
ادامه مطلب...
انتالوژی
محمود کاشغری
(۱۷)
اسمی محمود آته سی نینگ اسمی حسین محمّد اؤغلی 1008-إینچی میلادی، 380-إینچی هجریده ، حاضرگی قیرغیزستانگه تیگیشلی ایسق کؤل یقینیده گی بارسغان شهریده، ایریم منبعلرگه کؤره کاشغر نینگ جنوب غربیده گی اوپَل قیشلاغی نینگ اؤزیغ محلله سیده توغیلگن.
ادامه مطلب...
انتالوژی
ادیب احمد یوگنکی
(۱۵)
ادیب احمد این محمود یوگنکی(12-13) ینچی میلادی عصرده ایشب ایجاد ایتگن مشهورحکمت نویس تورکی شاعرومتصوف دیر.ادیب احمد یوگنک(فرغانه ، سمرقند؟) قیشلاغیده دنیاگه کیلگن.
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۲)
ایلک تورکی شاعرلر
قدیمگی تورکی یازمه ادبیّات نینگ شکلله نیشیگه دایرمعلوماتلر
اونچه کؤپ ایمس. شونگه قره می، اوشبوادبیّات قچاندن باشلب
وجودگه کیلگن؟اونینگ اساسچیلری کیم بؤلگن؟- دیگن سواللر
کونده لنگ توره دی.
ادامه مطلب...
ذ. ایشانچ
انتالوژی
(۱۳)
ینه سای بیتگی سلسله سیدن
ایرق بیتیگی
"ایرق بیتیگی" نینگ یره تیلیشی (۸)-إینچی عصرنینگ سؤنگگی
(۹)-إینچی عصرنینگ باشلریگه تؤغری کیله دی .
ایرق- قدیمگی تورکی تیلده بشارت قیلیش،تاپیش،ایتیب بیریش
معنالرینی انگلته دی.
بیتیک - یازوّ، کتاب دیمکدیر. ایرق بیتیگی توشونچه سی آلدیندن
قدیمگی تورکی تیلده ایتیب بیریش،بشارت قیلیش حقیده گی کتاب،
فالنامه کبی معناالرنی بیلدیره دی.
محمود کاشغری نینگ "دیوان الغات الترک" اثریده: قه م ایرقله دی
(بیریکمه سی)- قام-شمان بشارت قیلدی شکلیده کیلگندیر
(عبدالرشید عبدالرحمان )."ایرق بیتیگی"اتمه شناسلیده"تعبیرنامه"-
دیب یوریتیله دی. نامیدن معلوم بؤلگنیدیک، بشارت گویلر آسمان
جسملری آرقه لی کیشیلرنینگ تقدیرینی ایتیب بیرگنلر. بونرسه بوتون
جهان خلقلری عنعنه سیده هم کؤپ اوچره یدی.تورکی خلقلرادبیّاتیده
ایرق بیتیگی نینگ إیککی نمونه سی بیزگچه یتیب کیلگندیر:
اورخون- ینه سای ومانوی یازوّیگیده گی ایرق بیتیکلریدن عبارت.
۱. اورخون-ینه سای یازوّیده گی ایرق بیتیگی
بویازوّ تاشگه ایمس،بلکی،قاغذده یازیلگن بیتیگدیر.اثرقؤلیازمه سی
۱۹- ینچی عصر ده شرقی تورکستان نینگ دون خوان دیگن جایدن
تاپیگگن. "تعبیرنامه" قؤلیازمه سینی بیرینچی بؤلیب،تورکیشناس
عالملردن تومس ومَل افلر اؤقیگنلر."ایرق بیتیگی" (۹)-ینچی میلادی
عصرده مانی جماعه سی ده گی ایسیق سَنگون، إیتیچوق نماملی
إیککی باله گه بغشلنگندیر.
ایرق بیتیگیده،اساساً،توش کؤریش واونینگ تعبیری بیان ایتیله دی.
بوندن تشقری اوشبو بیتیگده تورکی خلقلرنینگ عرف-عادتی،اخلاقی
تورموش طرزی، اؤی- اندیشه لری هم اؤز افاده سینی تاگندیر.
"ایرق بیتیگی" ۶۵ ته مستقل شعردن تشکیل تاپگن بؤلیب،مضمون
جهتیدن کیشی لیک جمعیتی ایزگولیک،یامانلیک کبی مناسبتلرنی
توشونیب ایتیشلریگه قره تیلگندیر.اثر،یالغیزگینه،توش تعبیری بؤلمی
بلکی،اوبیربدیعی اثرهمدیر.توش کؤریش اؤزماهیتیگه کؤره
دینی- فلسفی مساله دیر،اوحقده فکرلش،سؤزیوریتیش کؤپ جهتی بیلن
مهمدیر.ائنیقسه،اونی بدیعی عکس ایتتیریش بیتیگ نینگ قیمتینی
ینه- ده آشره دی."ایرق بیتیگیدن" پرچه لر:
توشلر:
کتته اوی یاندی،
اونینگ توبیگچه هیچ نرسه قالمه دی،
دیوارلریگچه قوله دی .
یاکی:
بای کیشی نینگ قؤیلری هورکیب کیتیبدی،
اولر بؤریگه دوچ کیلیبدی،
بؤری نینگ سوتی بیلن آغیزله نیبدی.
(یاکی بؤری نینگ آغزی کسلله نیبدی،-یعنی آغریبدی)
قؤیلر سلامت وتوگَل قالیبدی،دییشدی،
بیلیب قؤیینگ: بو- یخشی.
یاکی،
اَیق بیلن تؤنغیز
داوان اوستیده تؤقنه شیبدی.
ایق نینگ قارنی یاریلیبدی.
تؤنغیزنینگ آغزی(تیشی) سینیبدی.
بیلیب قؤینگ - بویامان.
"ایرق بیتیگی"ده ته لی واقعه لر رمزلر آرقه لی بیریله دی.
۲. مانوی یازویده گی ایرق بیتیگی
اوشبو بیتیگ هم قاغذده یازیلگن بؤلیب، توش تعبیرینی بیان قیلیشگه
بغشلنه دی.ایلک قاغذده یازیگن دیب سنه لگن بوبیتیک ۱۳ ته حادثه
وبویوم نینگ تعبیرینی عکس ایتتیریلگن. پروفیسور نسیم خان رحمان
نینگ تاکید قیلیشیچه اثر إیککی خیل مضمونگه ایگه:
الف) انسان فعالیتی وروحی حالتیگه علاقه دار تعبیر. بو گروهگه :
اوچره شماق،جنگ قیلماق، کمه یماق،یوز آغریماق،سیوینماق،
قرشی کیلماق،حضور- حلاوت تاپماق،باله تربیه لماق. کبی توش
تعبیرینی إیچیگه آله دی.مانوی یازویده گی"ایرق بیتیگی"نی ایلک بار
نسیم خان رحمان حاضرگی اؤزبیک تیلیگه اؤگیرگن واثرحقیده مفصّل
معلومات بیرگن.
"تعبیرنامه"ده گی توشلردن بیری:
اگر تاغ دیگن توش کؤرسه تعبیری شونده ی بؤلور:
تاغلیق یردن تاغ یوکسه لر، باتیق پیدا بؤلور،
توراق اوستیده توراق پیدا بؤلور.
بیر تیپه لیک اؤرته گه چیقر،
تیرمَشماق ایسته گن ، تؤغریدیر.
آشماق ایسته گن یوکسکدیر.
تینگ - توشینگ آره سیده سره سی بؤله سن.
غاوغادن، شاوقیندن اوزاق تور.
اخماق(احمق) کیمسه لرگه،جنجلگه(جنجال) یقینلشمه،
خسته لیک دردیدن خلاص بؤله سن.
مال- ملکینگ کؤپه یدی.
سینگه قرشی کیمسه لر،
قوم اوستیده قویی تارتیب،
ایشی بییتمه گن کیشی کبی بؤلور.
یرو کؤکه سیوینچینگنی ساچ،
کؤپ خیرلی ایش قیل،
ینه حضور- حلاوتگه ایریشه سن.
حرمتلی ویبلاگ خوان دوستلر!
منه اؤزبیک ادبیِاتی نینگ ایلک سرچشمه لر بؤلمیش ،قاغذده یازیلگن بیتکلرحقیده هم
تصّورگه ایگه بؤلدینگیز.تخمین،(۱۲۰۰) أیل آلدین، قدیمگی تورکی تیلده یره تیلگن بدیعی
اثریعنی "ایرق بیتیک"لری، شبهه سیزاؤزبیک خلقی نینگ فخرو افتخار سنه له دی.
خصمگه معلوم بؤلسینکی، اؤزبیک خلقی کیچگینه یردن کؤکریب چیققن قؤزی قارین ایمس.
اونینگ أیلدیزلر، تاریخی بیر نیچه مینگ أیلیلکلرقعریدن سؤ ایچه دی .
ذ.ایشانچ
انتالوژی
(۱۲)
ینه سای بیتگی سلسله سیدن
اوبَیت بیتیگی
قهرمان جنگچی ترخان سنگون أیغیسی.
ترخان سنگون آلتی یاشیده آته سیدن اجره له دی . او ایلچور ایلیده قهرمانلیگی بیلن
شهرت قازانه دی . ترخان سنگون اؤتیز جنگچی بیلن دشمن پیستیرمه سیگه دوچ کیلیب
هلاک بؤله دی ...
ادامه مطلب...
ذ.ایشانچ
انتالوژی
(۱۱)
ینه سای بیتگی سلسله سیدن
اچور قیشلاغیده گی بیتیک
اوری بیک خاقانگه ایل مرثیه سی. او إیننچو بیلگا نینگ اؤغلی
بؤلگن.حقیقی اسمی کوچ، قهرمانلیک لقبی اوریدیر. اونینگ یتتی
مینگ قؤشینی بؤلگن...
ادامه مطلب...
ذ. ایشانچ
انتالوژی
(۱۰)
ینه سای بیتیگی سلسله سیدن
بیرگه بیتیگی
تور اسملی سرای خذمتگاری نینگ أیغیسی. اؤن بیش یاشیده ختایلرتربیه سینی آلگن بو
خذمتگار تبغچ خاقانی خذمتیگه کیره دی . اوچ اؤغلیدن اجره لیب کؤپ قیینچیلیکلرنی کؤره
دی.اؤز ایلیدن ختای آدملریگه کؤپ قیمت بها بویوملرنی آلیب بیره دی . 63 یاشیده وفات
ایتگن بو خذمتگار یتتی بؤری،بیر نیچه یؤلبرس، کییکلرنی اؤلدیره دی ...
ادامه مطلب...
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۸)
ینه سای بیتیگی سلسله سیدن
بونام بیلن یوریتیلوچی تورکوم بیتیکلرینه سای دریاسی بؤیلریدن یعنی
توه وخکاس ییرلریدن تاپیلگنی اوچون شونده ی دیب اته له دی.
تورلی أیللرده بوحدودّن 250گه یقین قبرتاشلری قؤلگه کیریتیلگن...
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۷)
اورخون بیتیگی سلسله سیدن
اونگون بیتیگی
بیتیگ موغولستان نینگ اونگون دریاسی تیوره گیدن تاپیلگنی
اوچون شو نده ی ناملنگن. یازوّ ایلتریش خان نینگ یقینلریدن
واونینگ اؤغلی چؤریؤآغه شرفیگه تاشگه بازیب قؤئیلگن دیب
تخمین قیلینه دی...
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۵)
اورخون بیتیگی سلسله سیدن
بیلگا خاقان بیتیگی
بیلگا خاقان تورک ایلینی أیگیرمه إیل باشقرگن تورکی خاقانلردسنله دی. اوملکتینی
باسقینچلردن آذاد قیلگن. بیلگا خاقان ایلتریش خاقان نینگ کتته اؤغلی کولتیگین نینگ
آغه سی بؤلگن...
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۴)
اورخون بیتیگی سلسله سیدن
کولتیگین بیتیگی
اوشبو بیتیک تورک خاقانی ایلتریش خان نینگ کیچیک اؤغلی کولتیگین سَغه نسیده بیتیب
قالدیریگندیر.شهزاده کولتیکین ۷۳۰- ینچی میلادی أیلی وفات ایتگن بؤلیب،قبرتاشی ایسه،۷۳۱
- ینچی أیلی اؤرنتیلگن. بیتیک تاشده گی واقعه لرکولتگین نینگ اکه سی بیلگا خاقان تیلیدن
حکایه قیلینه دی...
ادامه مطلب...
انتالوژی
(۳)
اورخون بیتیگ سلسله سیدن
تون یوقوق بیتیگی
اوشبو بیتیک ایلتریش خانینگ یاردمچیسی وحربی سرکرده لریدن
بؤلگن تون یوقوق خانگه بغشلنگنگن.تون یوقوق خاقان ایککینچی
تورک خاقانلیگیگه اساس سالگن تاریخی شخشخصلردن سنله
دی .عین پیتده ، تون یوقوق قه پاغان وبیلگا خا قانلرنینگ
یاردمچیلریدن سنله دی. بیتیک تویوقوق تریگلیگی پیتیده
(712-716) میلادی ییلری یازیلگن.
ادامه مطلب...
ذ.ایشانچ
انتالوژی
(۳)
اورخون و اینه سای بیتیکلری
اورخون-اینه سای بیتیکلری قدیمگی تورکی یازمه بدیعی ادبیّات نینگ اینگ گؤزه ل نمونه
لرینی اؤزیده جمعله گنی اوچون هم نهایتده قیمتلیدیر. بیتیکلراورخون واینه سای دریالری
حوزه لریدن تاپیلگنی اوچون شونده ی دیب اتلگندیر.
ادامه مطلب...