اؤزبیک دنیاوی ادبیّاتی
صبردین یخشی یؤقتور پیشه قیلسم،
بویـــؤلده صبر یؤق اندیشه قــیلسم.
خوارزمی
محبــّـتنامــه
موضوعگه کیریشدن آلدین شونی ائتماقچیمن کی،ادبیّاتیمزکمبغل ایمس،بلکی،اؤزیمزغریب و قششاقدیرمیز.اؤزبیک تورکی ادبیّاتی تیوره گیده گی معلوماتیمیزجوده یوزه کی ،حتا، ناقص، ینگلیش و خطادیر.بیراؤیلب کؤرینگ -هه!چله ملله لرگه کؤره،"اؤزبیک ادبیِاتی علیشیرنواییدن باشله نگنمیش"(؟)ادبییّاتگه بونده ی یانده شیش اصلیده کمونستیک توزوم دوریده پیدا بؤلگندی. بوخطا فکرنینگ توشونمه گن طرفدارلری اؤزبیکستانده حاضرهم موجود.اوشبوموضوع یوزه سیدن علیحده مقاله یازیش نیتیمیزهم یؤق ایمس.اؤقی یاتگنیگیزموصوعسی بیرتاماندن انه شو مساله گه باغله نیب کیته دی.
گپ نوایـــیدن 145 أیل آلدین یره تیلگن بیرکیــــچکینــــــــه اثر حــــقــیده باره یــــــپـــتـــی .
علیشیرنوایی گچه بؤلگن اؤزبیک ممتازادبیّاتی تاریخیده،خوارزمی تخلــّصی(اسمی نامعلوم)بیلن گؤزه ل شعرلریازیب،نامه چیلیک ژانریگه اساس سالگن بیرشاعربیلن ته نیشمیز.
ادیب نینگ توغیلگن واؤلگن إیلی انیق بؤلمسه- ده،اؤن تؤرتینچی عصرده یه شب اؤتگنی حقیده گی معلوماتلراونینگ شعرلریده اوچره یدی.
خوارزمـیــدن بیزگچه بیرگینه«محبتنامه» اثری یتیب کــــیلگن.اثردن معلوم بؤلیـــشیـــــچه، «محبتنامه»آلتین اؤرده خانی جانی بیک نینگ حکمدارلریدن بؤلمیش محمّد خواجه بیک التماسیگه کؤره،1356إینچی میلادی أیلده یازیلگن.
گپ شونده کی،خوارزمی اؤزدوریده فارس تیلیده عجایب شعرلر یازیب،ایل- یورت آره سیده شهرت قازانگن.بیراق،محمّد خواجه بیک شاعرخوارزمیـــــدن تورکی تیلده(ایسکی اؤزبیک تیلیده)هم گؤزه ل شعرو(محبتنامه) یازیشنی التماس قیله دی.
حکمدارنینگ بوتکلیفی اثرده شونده ی تـــــیلگه آلیــــنه دی
کؤنگول بحرینـــده کؤپ گوهرلرینگ بار،
آچونــــده(1) پـارسی دفـــــترلرینگ بار.
محبت نردیــنی(2)کؤپــلردن اؤتــونگ،(3)
شکرتیــــک تیــل بیله عــالمنی تــوتونگ.
تیــــلرمیــن کیـــم بیزینــگ تیل بیرله پیدا،
کتابی ائـــــله سنگ بو قــــــیش قـــتیمدا(۴)
کیم اوش(5) ایل تیک(6) کیـچَــرایامی فانی،
جهـــــانــــــده قـــــالسه بــیزدیــن ارمغانی.
قبول قیـــلــدیم یر اؤپدیـــم،ائـدیم ، ای شاه،
ایشیــــــکینگ توپـــراغی دولــتـلی درگاه.
بوشعرلرنینگ یازیلگنیگه راپه- راسه 653 أیل بؤلیــــبپــتی. " تیــــلرمیــن کیـــم بیزینــگ تیل بیرله پیدا"مصرعیگه بیر اهمیت قره تینگ.
حکمداراؤزیدن کیئین آنه تیلیده یازیلگن بیراثرنی ارمغــــــــان(تحفه)قالــــــــدیرماقـــــچی (آته سیگه رحمت!- بیزچی أیگیرمه بیرینچی عصراؤزبیکلریمیز)؟ اؤتمیش ادیب وشاعرلریمیز تیل بابیده بیزدن-ده، کؤره مسولیتلیراق وإیچ کویراق بؤلیشگن.
تورلی دورلرده بیزنینگ تیلیمیزگه طعنه تاشلری آتیلگنینی کلاسیک شاعرلریمیزشعرلریده عکس ایتگنینی بیله میز.دیمک،بوندن یتتی عصرآلدین هم آنه تیلیده کویلش درد و معمّاسی اؤرته گه چیققن ایکن- ده!
بو تیل نینگ حقنی اداقیلیش مساله سی اؤشه زمانده حتا،پادشاه لرنی هم اؤیلنتیرگن کؤرینه دی.
محمّد خواجه بیک نینگ بو تکلیفگه لبّی،دیب جواب قیلگن خوارزمی اؤزی نینگ سیوگی مکتوبلرینی تؤپلب«محبتنامه»اثریگه کیریته دی.إیخچمگـینه بوکــتاب همّه سی بؤلـــــیب 474(948- مصرع) بـیتــنی اؤزإیچیگه آله دی .
اثراؤن بیرنامه دن عبارت بؤلیب،شونینگ اوچته سی(4،8،11) فارس تیلیده، قالگنلری ایسه اؤزبیک تیلیده دیر.
بواؤرینده«محبتنامه»نینگ إیچکی توزیلیشی حقیده تؤخته لماقچی ایمسمیز.کمینه،بوکتابنی إیگــیرمه إیلــدن کیــین ینه بیرقئیته اؤقیب،اونی قیسقه راق تحلیل قیلیشگه آشیقدیم .
بو اثربابیده گی فکرلریمنی علیحده رساله شکلیگه کیلتیریش نیتیمیزبار.
-اثــــرنــینگ تــیلی
«محبتنامه»حقیــقتــدن هم،سیوگی-محبّت تیلی.اثرنهایتده ساده،اؤیناقی،تاثرچن،سیرجلا وجرنگدار یازیلگن.آچون(دنیا)،قموق(همّه)،چیمگان(چمن)،بوتاقی(بوتــّه،درخت) ،تیکمه(توغمه،طبعی)،اوغان( تنگری)،ایور(ایلنماق) وإیسرغه(سرغه،تقینچاق)کبی ائریم تورکی سؤزلرنی حسابگه آلمه سک،خودّی ،بوگونگی تیلده یازیلگنده ی جرنگلیدی .
خوارزمی تیلنی پخته ایگلـله گن ادیب.اوتیل نینگ اینگ نازیک معنا قیرره لرینی یخشی حس ایتگن شاعر.خوارزمی مهارت بیلن اؤزگه شاعرلردن فرقلی اؤله راق سـؤز یــه سب،اونی معناگه بؤی سوندیره دی.کیزماق فعــلیدن جـــوده چرایلی اؤزلیک نسبتی یسه گن:
سینینگ حسنونگ قموق(7)عالمده مشهور،
یوزینگـــدین کـــیزله نیــبدورخـــلد اراحور.
قوییده گی بیتده بغشله ماق فعـــلیدن اؤته چرایلی شرط میل شکلینی حاصل قیلینگن:
بغــشله سنگ قانیم سلـــطان سین آخر،
کؤزیمگه نور،تـــنیمگه جان سین آخر.
شاعرنینگ سؤزذخیره سیده،شاعرانه تصویرافاده لاوچی سؤزلرنهایتده مؤل واولراوسته لیک بیلن قؤلـله نیلگن.
ائیــتـقــــیل ای سؤزی یــلغـان جفــاکــار،
قـراقـــلری(8) قراقچـی(9) اؤزی اعیار.
سلامیمنی تیکور(10)اول کـؤرگه بایـغه(۱۱)
ایرورکیم چهره سی مینگ طعــنه آیـــــغه.
در واقع،بوشعرلرگؤزه ل ترکیبلرگه یوغیریلگندیر.
شاعرتکراری سؤز،تصویرلردن تیــئـینه دی.او ینگی سؤزلرتاپیب،ینگی سؤزشکلری یسه یدی. اؤزشعری حسلرینی بوسؤزلرده جا ائله یدی. اوقؤلـله گن سؤزلر برچه سی شاعرنینگ إیچکی حالتینی افاده لشگه قره تیلگندیر.
- محبتنامه»قناتلی سؤزلر شعریتی
خوارزمی نینگ اکثر بیتلری حکمتلی سؤزدیر.
شاعرقؤلـله گن سؤزلرتورلی معنالرنی اؤزیده مجسّم ایــــتــه دی.
بوشعرلر روح تومارچه سی ینگلیغ ،کیشیگه تینچلیک،باسیقـلیک،ساکنلیک اوله یدی.
قیامت کؤرکلوسین،حسنونــگغه نی سؤز،
أیراق بؤلسین جلالــــــتدیـــــن یاوز کؤز.
ائیتغیل، میــــندین اول مسکین اورور آه،
قچان إینگی گــدانینگ اویــــیگه شـــــاه.
کوچوم یتــــــگونچه قـــیلدیم کؤپ وفالر،
وفـــــالیق قولـــــنی اسرار پادشاهـــــلر.
یاکی
رقـــیــبـــــینگدور،تیــکن،سیزتازه گلسیز،
چیچک چیمگان ارا بؤلمــس تیـــــکنسیز.
چیچک دیرمــین یوزینــگــــیزگا، قمر هم،
خلایق سویگــــــنین خـــالــــیق سیور هم.
یؤقاریده کیلتیریلگن بیتلرنی شرحلش وایضاحلش شعرگه آرتیقچه یوکده ی- نظریمده. بونده ی شعرلر«محبتنامه»- ده ته لی گینه.
-اثرنینگ یوکسک بدیعیتی
خوارزمی تاپگن تصویر،بؤیاق ،ترکیب،اؤخشه تیش واستعاره لر بیتکرار.
شاعرباشقه شاعرلر قؤلــله گن مجاز، تمثاللرنی إیشله تمیدی.
قوییده گی شاه بیتلرگه اهمیت قره تینگ :
پری رخصارلرنیــــــنگ کؤرکه بایی،
یوزونگ نوروز، قاشینگ بیره م آیی.
محبت ناری جانــدین کیتمه دی هیــچ،
قؤلوم سیم آلمه نگیزگه یتمه دی هیچ.
شکر ایرنینگ(12)نباتی خضره اؤخشر،
ایاغینگ کیمکی، اؤپـــسه منگو(13)یشنر.
آغــیراویــــقوچی بخــــتیم نیچه یاتآقی،
وصالینگه مشرقیدین هــم تانگ آتــگی.
محبتنامه»حقیده اوشبو مقاله ده بتفصل گپریش نینگ اعلاجی یؤق.
اثرنی تؤله آچیش اوچون علیحده ادبی تدقیقات إیشی آلیب بارشنی طلب قیله دی.
"محبتنامه"اؤزبیک ممتازادبیباتیده نامه چیلیک ژانری نینگ قئینربولاغی بؤلیب خذمت قیله دی.
شواثرطفیلی ادبیاتیمیزده خجندی نینگ «لطافتنامه» سی،یوسف امیری نینگ«دهنامه»سی،سیّد
احمد نینگ«تعشـّاقنامه»سی،سعیدقاسمی نینگ«حقیقتنامه»،«صداقتنامه»سی(نوایی گچه)
اؤزبیک دنیاوی ادبیِّاتینی مناسب بایئیتگن.علیشیرنوایی گچه یازیلگن بواثرلر نوایی تیلیدن انچه
سادّه ،بوگونگی تیلیمیزگه یقین دوره دی .
مقاله ده اوچره گن سؤزلرمعناسی :
1.آچون- دنیا
2.نرد- اؤین توری
3.اؤتـــّونگ- اؤتگزدینگ
4.قــَـتیمده- قاشیمده
5.اوش- اوشبو،شو، اؤشه
6. یــلتیک- شمالدیک
7.قموق- کؤپ
8.قــَراق- قراول،پاسبان
9.قراقچی- اؤغری
10.تیکور- یتکز
11.کؤرکه بای- گؤزه ل،چرایلی
12.سیم آلمه- کؤکره ک،ایمچک
13.ایرن- لب، دوداغ
14.منگو- ابدی